Feb 27, 2014

Майкт юуны хамаа!


            МоМА PS1 галерейд манай цаг үеийн нөлөө бүхий уран бүтээлчийн нэг Майк Келлэйгийн агсны 1993 оноос хойших хамгийн томоохон үзэсгэлэн гарч байна. Хар бараан, увайгүй гэж олон нийтээр хараалгаж байсан ч тэр орчин цагийн Америкийн поп соёл, модернист урлагт тод томруун нөлөөлсөн нь хөдлөшгүй. Өнгөрсөн өвөл 57 насандаа амиа хорлож нас барах хүртлээ буюу ухамсарт амьдралынхаа гуч илүү жилийн турш бүтээсэн 200 гаруй ажлууд нь галарейг бүхэлд нь дүүргэжээ”. Time Out сэтгүүлийн арваннэгдүгээр сарын дугаар, №932. 
            Хөл ихтэй Нью-Йоркийн төв хэсгийн чимээ шуугианаас сая нэг холдож, Күинс дүүргийг зорих метронд ийнхүү ажин түжин сууж явах зуураа дээрх сэтгүүлийн унших зуураа Майк Келлей гэгчийн нэрийг анх харсан нь энэ юм. Угаас хийх юмгүйгээс мөр дагасан бүх өгүүлбэрийг уншсан хойно онцгой нэгэн байжээ гэдэгтэй нь эвлэрсэн авч МоМА-гийн мөчир салаа PS1 галарейд намайг чухам юу хүлээж байгаад үнэндээ бодсон юмгүй. Эндхийн нэг өдөр хөхиүн өнгөрч юуны магад гэсэн найдвар л байна. Удаах зогсоолоос арав гаруй сурагч багш эмэгтэйн хамт шаагисаар орж ирснээр энэ буухианы амар амгалан гэнэт алдагдсан ч цонх ширтэх, эсвээс дэмий л утсаа оролдох заримыг нь түр ч атугай сэргээх шиг болсон. Тэдний ярианаас МоМА-г зүглэж явааг нь гадарламагц урьтаж эсвэл сүүлдэж орсон нь өлзийтэй юм байна даа хэмээн бодов. Үнэхээр ч 46-р гудамжны буудалд хүрэв үү, үгүй юү өнөө хэд маань бужигнан буугаад шаагин одоход багш эмэгтэй сүүлдснээ учиргүй гүйн урд нь гараад цааш явлаа. Мөн ч үйлтэй ажил юм даа гэсэн шүү юм бодоод аажуухан алхах зуур тэдний бараг сураг ч ашгүй тасраадахав. 
             Өндөр шилэн хаалгатай угтах үүд нь жижгийг хараад өөрийн мэдэлгүй урам хугарав. Цаана нь залгаа гурван давхар улаан тоосгон барилгатай холбогдсоныг нь анзаараагүй хэрэг. МоМа-г үзсэн бол долоо хоногийн дотор тасалбараа үзүүлээд PS1-ээр зочлоход үнэгүй учраас өнөөхөө шалгуулчихлаа. Нэгэн хаалга нээмэгц дүүртэл асгасан хайргыг хүрээлсэн томоо гэгчийн бетонууд угтсан бөгөөд өөр хоорондоо холбогдсоор багахан төөрдөг байшин үүсгэдэг болтой юм. Улаан тоосгон барилгад харин Майк Келлейгийн ажлууд бий. Өнөөх сурагчид өдийд үүднээ шавсан хэмээн таагаад тамхилчихаад очвол яг таарах юм шиг санагдав. МоМА PS1 Америкийн контемпорари урлагийн хамгийн том нийгэмлэг бөгөөд 1971 онд байгуулагдсан гэхэд барилгын хийц бүр хуучны маягтай. 1892 онд баригдсан эл барилга 1963 он хүртэл дунд сургууль байснаа сурагчдын тоо багассан шалтгаанаар дуудлага худалдаанд орж, Аланна Хэйсс гэх эмэгтэй авснаар Нью-Йоркийн контемпорари уран бүтээлчдийн ариун газар болсон аж. Томоохон заалуудыг нь үзэсгэлэнгийн танхим болгож, харин сурагчдын хичээлийн өрөөг урлангийн зориулалтаар ашиглаж байж. МоМА-гийн харьяа болсон нь бүр хожуу, шинэ мянганы эхэнтэй холбогдоно. Жилд 2.1 сая ам.долларын төсөвтэй, жилд 150 мянган хүн үйчлүүлдэг ч санхүүгийн бараг дийлэнх нь хувь доноруудаас ирдэг.
       Элдэв хориглосон тэмдэг байхгүйн дээр, асгасан хайрган дунд янжуурны иш цөөнгүй байсан авч харуул нь ирээд энд тамхи татаж болохгүй гэлээ. Угаас дуусаж байсан болохоор харамссан ч үгүй, ишийг хайрган дунд булчихаад явав. Сургууль байсан илт юм аа. Үүдээр нь орвол хоёр талруугаа урт хонгилтой, тус бүр хэд хэдэн хаалгатай бөгөөд галарей юмаа гэж илтгэх юмс тун ховор.  Угаас ийн харагдуулъя ч гэж бодсон байж мэднэ. Үүднээ байх ажилтан нь үзэсгэлэнгийн танилцуулга өгснөө амжилт хүсээд хоцров. Үүнд бичсэнээр харандаан, усан будгийн болон тосон зургууд, интолляц, үзүүлбэрүүдийн бичлэг, богино хэмжээний кино, хөгжим, баримал, гэрэл зураг, тэмдэглэлүүд, коллаж, цуглуулга, бэсрэг зохиол болон барилгын макетуудыг нь дэлгэсэн гэнэ. Тэр тун завгүй амьдарчээ, янз нь. Ер нь л юм юманд гаажтай хүн байсан гэнэ лээ. Аав нь дунд сургуулийн харуул, ээж нь тогооч, Америкийн ажилчин ангийн үлгэр жишээ төлөөлөл байсан ч хүү Майк Келли нь бусадтай нийлэмж муутай, барагтай бол өрөөнөөсөө гардаггүй, тэндээ бол элдэв шидийн туршилтууд хийдэг өвөрмөц этгээд болон хүмүүжжээ. Ахлах сургуулиа төгсөх үед юу болсон гэмээр нүүрэмгий болж, найз нөхөд ч олонтой болсноор үл барам эхлээд “Iggy and the Stooges”, дараа нь “Destroy all monsters панк рок хамтлаг элссэн аж. Гэвч нэг их удаагүй. Мичиганы их сургуулийг дүүргээд, Калифорнийн урлагийн нийгэмлэгт мастер хамгаалж, энэ зуур Жон Балдессари, Лаури Андерсон зэрэг багш нарынхаа халамж, нөлөөгөөр модерн болон контемпорари урлагт дурлан, цаашдын замаа тодорхойлжээ. Нэг дор нэг л юм хийх нь залхуутай гэж үздэг мань эр юм юмыг туршиж, хүч сорьж гучин жил завгүй жирийсээр контемпорари урлагийн чухаг нэгэн төлөөлөл болсон учраас МоМА PS1 яагаад бүхэл бүтэн галарейгаа зөвхөн түүнд зориулсныг ойлгож болмоор. Урьд анги байсан өнөөх өрөөнүүдийн нэгээр ормогц цааш төгсөшгүй гэмээр цэлгэр танхимууд угтсан бөгөөд нэгд төөрч, хоёрт өнөөх сурагчидтай таарч болохгүй гэж энэ зууртаа бодоод цааш явлаа. Үүдэнд нь сансрын нисэгчийнхтэй төстэй, болхи хийцтэй шар хослол байсан нь алдартай видео ажлуудынх нь нэг “The Banana man”-дээ ашигласан эд гэнэ. Өмдний хэсэгт үл анзаарагдам гуч гаруй халаас байх юм. Хар хөшгөөр хаасан буйдхан өрөөнд орвол 1983 онд бүтээсэн 28 минутын видео гарч байх юм. Эл өрөөнд зөвхөн энэ видеог өдөрт 17 удаа давтан гаргаж буй гэнэ. Дундуур нь орсон болохоор ойлгосонгүй, эхнээс нь үзье гэхнээ залхуу хүрч байна. Арван минут хэртэй тэвчээр гарган суухдаа гадилан эрийг дагасан бүлэг залуус биенээсээ үл салан, нэгэн зэрэг хөдөлж, нэг булангаас нөгөө булан руу маршлахыг, мөнхүү үйлдлээ уйгагүйгээр давтахыг л харсан. Төгсгөл хэрд харин шар хослолынх нь халааснуудаас ямар нэг юм хайн тэмтэчсээр эцэст нь ариун цэврийн цаас цувруулан гаргаж ирснээс өөр гойд юм байсангүй. Удаах өрөөнд бас нэг видео ажил нь байна. Азаар яг эхэлж байж таарлаа. Хоёр эр хиймэл хүний ам руу томоо гэгчийн хиам бүхлээр нь хийгээд өгзөгний хавь гаргасан жижиг нүхээр гаргах гэж чармайж байгаа тухай. Тэр хэсгийг харах огиудас хүрмээр, хэцүү байлаа. Гэвч хөгжлийн бэрхшээлтэй хүнийг асарна гэдэг үүнээс ч үйлтэй байх даа гэж бодохоор миний огиудас ч яамай.
            Хааш хаашаа багцаагаар 30 метр урттай том танхимд арваад дэлгэц бий. Энд богино хэмжээний кинонууд нь гарна. Чармай нүцгэн дөрвөн эмэгтэй яг нэгэн зэрэг бүжгийн хөдөлгөөнөө давтан төөрдөг байшингийн хонгилоор алхаж байснаас бусдыг тогтож үзсэнгүй. Ядаж л сандлууд бүгд эзэнтэйгээс ч болсон биз. Зургийн хэсэг рүү явлаа. Зургуудын ихэнх нь өнгөц харахад сурагчид дэвтрийн арын хуудсыг хэрхэн бөглөдгөөс дээрдэх юмгүй мэт. Гэвч өөрийн мэдэлгүй энд видеог нь үзэж сууснаас их цаг зарцуулчихаж. Христ, католик шашиныг шоглосон бүтээлүүд их. Бас бидний өдөр тутмын амьдралд тулгадаг элдэв “ёстой”-нууд эгдүүг нь их хүргэдэг байсан бололтой. Маш жижиг, мөн дориухан зайтай хоёр нүх гаргасан “Католик шувууны үүр” зураг нь хөгжилтэй харагдав. Дараагийн танхимд коллажуудыг нь дэлгэжээ. Том жижиг баахан товчийг өнгөний ялгарлынх нь дагуу шигтгэсэн бүтээлүүд хананд байв. Тодоос бүдэг хүртэл шаргал, ногоон, нил ягаан бас улаан байна. Өнгөний зохицлыг гаргуун мэддэг байжээ. Хүүхдийн нэхмэл цамц, тоглоомуудыг хавтгайд холбож жаазласан, бас том жижиг баахан чихмэлнийлүүлж томоо гэгчийн бөмбөлөг болгоод таазнаас өлгөсөн нь содон юм. Архи, ундаа, дарс, вискиний хоосон шилээр Нью-Йоркийн барилгуудыг дүрслэн харуулсан нь донжтой (бүгд өөрийн нь гараар орсон болов уу, мань эр сайн хүртдэг байсан гэдэг). Товчнуудын нэг адил энд тэндээс түүсэн голын мөлгөр чулуудын шигтгэмэл ч бас байна. Мөн шилэн хоргонд барагцаалбал хоёр мянгаад тэмдэгний цуглуулга дэлгэжээ. Хямдхан бөгөөд зардагсан бол бүгдийг авчихмаар хорхой хүргэм нь их.
            Элдэв анкетийг тэр ёстой л дураараа бөглөдөг байсныг гэрчлэх дараагийн хэсэг рүү очлоо. Банкны элдэв хуулга, алга болсон хүүхдийг эрэн сурвалжлуулах мэдүүлгээс эхлээд цөмийг “Харь гаригаас ирсэн. Аав нь болох би гаж донтон учраас түүний алга болсонд харамсах юм алга. Гэхдээ багш нь асуугаад байхаар нь хандлаа” гэхчлэнгээр бөглөжээ. Энд бас өдрийн тэмдэглэл хөтөлсөн цааснуудыг өлгөсөн байх авч ихээхэн гаргацгүй бичигтэй учир саатсангүй. Хард-кор порно бичлэг, ийм агуулга бүхий зургуудыг эгнүүлсэн өрөөнд дөнгөж орж ирээд байтал багш эмэгтэй сурагчидтайгаа орж ирэхэд нь ичээд гарав. Тэд удахгүй болов уу хэмээн үүдээр нь хэсэг эргэлдтэл янзгүй болохоор нь яваад өглөө. Гурван цаг гаруй галерейгээр явахад энийг дуурайж дээ, түүнийхтэй төстэй байна гэх юм нэгээхэн ч таарсангүй. Ёстой л тэр өөрөө харь гаригаас ирсэн бутач хүү байжээ хэмээн итгэмээр. Үэзсгэлэнгийн бүхий л өрөөг нэгжсэний дараа мань эр хүүхдэрхүү хүн байж дээ гэсэн бодол төрсөн. Унтлагын өрөөгөөр нь дүүрэн чихмэлүүд байдгаас Мики Маусыг сонгож, тэврэн хэвтдэг байсан гэдгийг нь саналаа. Амьдралынхаа турш 60 гаруй томоохон хэмжээний, бие даасан үзэсгэлэн гаргасан нь Нью-Йоркт тэсрэлт болж, олон ч хүнийг айлгаж ичээн, бас гайхашруулж байж. Тэр хүч нь үгүй болсных нь дараа ч хэвээр.
            Харин замдаа урлаг судлаач, шүүмжлэгч нар болоод дотно уран бүтээлчдийнх нь түүний тухай хэлсэн үгсийг хайж уншив. “Майк урлагийн ертөнцийн хуй салхи байсан. Түүний урлагт хэний ч нөлөө байдаггүй. Харин тэр өөрөө хүн бүхэнд нөлөө үзүүлэх шидтэй” хэмээн “Hummer” музейн захирал Анние Пилбин бичжээ. Тэрбээр Келлейтэй тун ойр нөхөрлөж байсан бөгөөд олон удаагийн үзэсгэлэнг нь хамтран зохион байгуулж байснаа ч дурсаж. “Тэр бол сод хүн. Амьдралынхаа турш маш олон янзын урлагийн төрлөөр бүтээл туурвисны аль нь ч ядмаг байгаагүй. Яаж түүний тархинд энэ бүхэн санаа төрж, тэр цөмийг нь гомдоолгүй буулгадаг байсныг гайхдаг. Майк бол жинхэнэ пулёмат” гэж контемпорари уран бүтээлч Тони Оурслер ярьсан байлаа. Тэр бол Майк Келлейтэй хамгийн удаан нөхөрлөсөн хүмүүсийн нэг гэсэн. “Майк өөрийгөө сод гэдгийг мэддэг байсан. Заримдаа харин бүр цөхөрчихсөн явна. Ааш авир нь тогтворгүй, сэтгэлийн хөдөлгөөн тун чиг ихтэй. Гэвч энэ л түүнээр энэ бүхнийг хийлгэж дөнгөсөн юм шүү” хэмээн дурсжээ. Майк Келлигийн үхэлд АНУ даяараа л цочирдсон гэдэг.
2012 оны нэгдүгээр сарын 31-ний өглөө ванн дотроо амиа хорлосон байхыг нь Тони олж мэджээ. Эхнэр хүүхэдгүй байсандаа амьдралынхаа сүүлийн мөчүүдэд ихэд гутаж, өөрийгөө хэнд ч хэрэггүй амьтан хэмээн зүхэж байсан гэдэг. “Artillery” сэтгүүлд өгсөн хамгийн сүүлийн ярилцлагадаа “Надад уран бүтээл туурвих ямар ч хүсэл үгүй болсон” хэмээн ярьсан байсан. Үнэхээр ч 2011 оны долдугаар сараас хойш тэр нэг ч бүтээл туурвиагүйг нь найзууд нь баталжээ.
“Сургууль төгсөөд удаагүй байхад миний ажлууд эхэндээ надад ч ойлгомжгүй байсан. Юу хийж байгаагаа мэдэхгүйгээр бүхнийг хийгээд байх үед заримдаа гайхна. Тэдгээрийг ердөө л зүгээр суухгүйн тулд, эсвэл цаг нөгцөөхийн төлөөнөө хийдэг байгаагүй. Гэхдээ бас ингэх минь гэж ч зорьдоггүй. Та толгой дохиж байгаа ч намайг ойлгоогүйг тань мэдэж байна. Гэвч Миний бүтээлийн онцлог өөрөө ч мэдэхгүйд л байдаг”. Artillery” сэтгүүлд өгсөн ярилцлагыг нь нэхэн уншиж байх зуур энэ үгс нь содон тусав. Чимээ шуугиантай Нью-Йоркийн төвд буулаа. Өнөөх сурагчид хаачаа бол оо гэж зуурхан бодов. Над ер юуны хамаа. 









Feb 11, 2014

Дуурсах юм юу ч үгүй нэгэн жүжгийн тухай 765 үг


  ХХ зууны хамгийн алдартай, нэр суу нь түгсэн абсурд жүжгийн нэг, Эжен Ионэскогийн “Сандлууд”... Ээ, больё. Хийрхэхээ, худал өргөхөө байя, энэ тэмдэг нэрүүдийг ч орхиё. Энэ гайтай тэмдэг нэрүүдээс болж л их юм болдог биш үү. Ерөөсөө ингэж эхэлье. Эжен Ионэско гэгчийн нэг жүжиг. “Сандлууд” хэмээх нэртэй, абсурд төрөлд багтах эд. Ёстой л ямар ч тэмдэг нэр зарлагдахын хэрэггүй эмгэн, өвгөн хоёрын дуурсах юм юу ч үгүй амьдралынх нь нэг хэсгийн үзүүлнэ. Тэд баатрууд биш, өвгөн нь ядаж дайнд яваагүй, улс төрч, химич, тэргүүлэх математикч, хувьсгалч, сэхээтэн, кубист, за даа, бүр төмрийн дархан ч биш юм. Шатны маршалынхаа үүргийг нэр төртэй гүйцэтгэж явсан гэх бүдэг түүхээрээ бахархдаг буурай. Эмгэн бол эзэгтэй, хань, ер нь бол хүн гэдэг нь хамаг дээд хэргэм нь болсон нэгэн.
            Сандлуудаас өөр тавлигагүй юм уу даа гэмээр оромж нь гурван хаалгатай. Эдгээрийг цуцтал онголзуулж, эсвэл сандал дээр навсайтал лаглайн суухаас өөрөөр гийгүүлэх боломжгүй орчин. Тэд энд 75 жилийг хамт өнгөрүүлсэн болохыг харилцан ярианаас нь мэдэж болно. Гэвч үнэндээ орон зай, цаг хугацааны хүлээснээс ангижирч, энэ дэлхийн үйл хэрэг, цаг хугацааны эргэлдэх хөдөлгөөнд хумсын чинээ хамааралгүй болсон тэр хоёр амьдарсаар л буй тухай. Яг л над шиг, тань шиг гэсэн үг.
            Гэвч өвгөнд энэ ертөнцөд, цагаан гартан, төмөрчин, мужаан, дунд сургуулийн багш, пап болон далай лам, ерөнхийлөгч, сэхээтэн, хөдөө тосгоныхон, хий судлалын эмч нарт хандаж хэлэх ихээ чухаг, бүр маш чухал, орхиж огт болохгүй, өөрийнх нь хувьд амьсгалах шалтгаан нь болсон үг бий юм. “...Миний арьс чиний арьсыг хучиж, миний өт, чиний биеийг, чиний өт миний биеийг идэн хамтдаа нэг авсанд орох...” тэр цаг хүртэл хорвоогийн уйт өдрүүдийн ард гарсаар байгаа нь ийм учиртай.
            
           Эмгэн: Чамд мэдээ байгаа, заавал дамжуулах ёстой гэж чи дандаа ярьдаг байсан. Тэмц, ариун үүргийнхээ төлөө амьдар...
           Өвгөн: Мэдээ хүргэгч гэдэг маань үнэн шүү, би тэмцэж байгаа. Аруин үүрэгтэй, миний дотор ямар нэгэн юм бий. Энэ бол хүн төрөлхтөнд хүргэх миний үг... хүн төрөлхтөнд...
           Эмгэн: Хүн төрөлхтөнд чиний хүргэх үг шүү, миний өвгөн.
           Өвгөн: Энэ ч үнэн шүү, ёстой үнэн.
           Эмгэн: Тэр шүү...чи чинь эр хүн, дайчин эр, шатны маршал...
            
О.Юмов, С.Мягмар нарын найруулсан энэ жүжгийн та үзчихэд гэмгүй байсан (хэрэв та үзсэн бол энэ өгүүлбэр танд зориулагдаагүй болно). Гэхдээ үзээгүй байлаа гээд бас юу ч өөрчлөгдөхгүй. Яг л бүх юм, бүх үйл явдал шиг. Орой бүр зурагтаар гардаг олон ангит кино шиг, спортын үйл явдал, сонгууль, бүжгэн жүжиг, жагсаал, гудамжны зодоон, нар мандах, од харвах, од үл харагдах шиг оролцлоо, харлаа, мэдлээ гээд амьсгалах өдрүүдийг чинь уртасгахгүй, утга төгөлдөр болгохгүй тийм л нэг юм. Хэрэв үзэхсэн гэж бодсон бол та 2014 оны хоёрдугаар сарын 8-ны 20.00 цагт та буруу газраа байжээ. Очсон бол та урьд тайзнаас хэзээ ч хараагүйгээ харах байсан. Ажил руугаа алхах, орон дээр элдвийг бодон хэвтэх, юу ч бодохгүй таг гөлрөх, дэлгүүрээс талх авах, тамхи татах, унтраахтай чинь адил онцгой бишийг нүдээр үзэх байсан. Үргэлжийн хардаг содон жигтэй, анхаарал татсан, элэг эмтрүүлж, инээд барсан уйтгартай чухал үйл явдал биш, хурц өрнөл, гүн тайлалаас өөрийг харах байсан. Нээрэн шүү.
            Өвгөн, эмгэн, уран илтгэгч гэсэн гурван дүр л тайзан дээр бодитоор, үзэгчдийн нүдэнд харагдана. Харин тайзнаа яван явсаар 27 сандал тавигдана. Бүгд эзэнтэй. Тэр эзэд нь дээр нуршин өгүүлсэн этгээдүүд, жишээ нь ерөнхийлөгч, пап лам нар болгон төсөөлсөн, ерөнхийдөө бол өвгөн эмгэн хоёрын төсөөллийн дүрүүд. Хий биетэй тэднийг гэртээ оруулан, бодитой мэт аягласаар уран илтгэгч иртэл саатна. Өвгөн уран ярьдаггүй учраас хүн төрөхлтөнд хүргэх өнөө чухам, чухал үгээ уран илтгэгчээр хэлүүлэхээр шийдсэн нь энэ. Өвгөн догдлонгуй ч уцаартай, эмгэн бахархангуй ч мэгдэлттэй байна.
            Эмгэн: Эрхэм дээдэс ээ, илтгэгч ирнэ.
            Өвгөн: Илтгэгч одоохон ирнэ.
            Эмгэн: Ирнэ.
            Өвгөн: Ирнэ.
            Эмгэн: Ирнэ.
            Өвгөн: Ирнэ.
            Үнэхээр ч илтгэгч ирсэн. Өвгөн баярласан, хөөрсөн, эмгэн баярласан, хөөрсөн байртай байна. Тэгээд ингэж хэлнэ.

            Өвгөн: Яг одоо харин хүсэх юм гэвэл
            Яс үс маань нэгдэн нийлж
            Ядарч туйлдсан цогцос маань
           Ялзралыг нэгэн булшинд угтаж
           Магад, газрын шавьж хооллохыг
           Маш ихээр хүснэм би...
           Эмгэн: (цуурайлан) Маш ихээр хүснэм, би...
           Өвгөн: Энэ мөрөөдөл биелэшгүй!
           Эмгэн: Энэ мөрөөдөл биелэшгүй!
          
           Гээд тэд гарна. Магад үхсэн байх. Магадгүй үхэхэд саадгүй, үлдэхэд хоргодох юмгүй болсон байх. Ямартай ч явж одно. Уран илтгэгч үлдэнэ. Тэр өвгөний өнөө чухал, чухам, хүн төрөлхтөнд хэлэхгүй л бол горьгүй үгийг дамжуулах үүрэгтэй. Гэвч түүний амнаас нэг ч үг гардаггүй юм. Тэгээд тэр ч гэсэн явдаг юм. Жүжиг дууссан. Эжен Ионэскогийн энэ жүжгийн гол дүрийн өвгөнийг экзистенциалистууд хүний амьдралын рациональ шинж чанарын оронд угаас энэ чинь абсурд гэж сөргүүлэн тавьсан чухаг дүр гэж эрхэмлэн үздэг бөгөөд энэ утгаараа онцлох абсурд жүжгийн нэг болсон гэдэг. Өвгөн дайх үгээ уран илтгэгчид үлдээгээд одоход, тэр нь юу ч хэлэлгүй тайзнаас бууна. Тэр нь нэг ёсондоо иррациональ, утга учиргүй, өөрөөр хэлбэл абсурд юм. Абсурд. Тэгээд л бол оо.

Feb 10, 2014

Н.Нацагням: Хийх юмаа дуусаад хурдан тэтгэвэрт гарна. Тэгээд хөлбөмбөг тоглоно


Төрийн соёрхолт Н.Нацагнямтай ярилцлаа. Бид ярилцлага хийхээр тохирох үед, асуултаа бэлдэж суухдаа, мөн эмнэлгийн үүдээр орж, түүнтэй мэндлэх хүртэл дорх шиг яриа болно гэж ер бодоогүй. Амьдрал угаасаа санаандгүйгээр дүүрэн, урьдаас бэлтгээгүй юмс сонин, сонирхолтой байдаг хойно. Энд таны унших, 3986 үг элбэсэн энэхүү ярилцлага залуу инженерийн монтёр хийж байсан үеэс шуугиан тарьсан нээлт хүртэлх түүх, түүнээсээ халиад бас улс төр рүү орсон халуун яриа нь таныг уйдаахгүй гэж найдаж байна.
-За, “Өнөөдөр” сонины “Оны алдартан” болсонд тань ахиад баяр хүргэе. Өчигдөр бид баярлаж хөөрөөд л өнгөрлөө. Одоо харин танд юу бодогдож байх юм?
-Сэтгэл догдоллоо гэхэд хэцүү ш дээ. Яг үнэндээ эдийн засагт үзүүлэх үр дүн нь тодорхой бус, массын бизнесийг Монгол Улс хийсэн цагт л үр дүн нь харагдана. Гэтэл тэгээгүй байхад алдаршаад, шагнал хүртээд байх нь санаа зовмоор юм. Тиймээс “Аа, би...” гээд кайф авахгүй, баярлахгүй байна. Гол ажил нь аман хүзүүн дээр ирчихээд байхад биелэх, биелэхгүй нь тодорхойгүй. Төрийн бодлого 20 жил буруу явсныг засаж, залруулаад цааш явна гэдэг бөөн стресстэй ажил байхгүй юү.
-Гэхдээ олзуурхууштай нь технологийн ололтыг төр ойлгож, мэдэрдэг болж байгаагийн илрэл, цаашдын их замд итгэл өгсөн үйл явдал боллоо гэж харсан шүү.
-Тийм ээ, ийм сайн тал байлгүй яахав. Жишээ нь, инженерийн мэргэжилгүй Ерөнхий сайд байсан бол энийг маань ойлгохгүй, тэгээд л дарагдана. Энэ бол дэвшил, тийм үү. Л.Гантөмөр сайд Японд IT-гийн мэргэжлээр арван жил ажиллаагүй бол бас л ойлгохгүй. Ойлгодог хоёр сайд байгаа нь сайн тал, бас миний хувьд аз таарсан явдал. Муу нь юу вэ гэвэл, барууны капиталист нийгмийн нууцыг бид мэдэхгүй байна. Бантан хийхэд жор, дараалал байдаг. Гэтэл бид шал буруу хийгээд саваа тавиад, шууд гурилаа холиод, бөөн хиншүү хярвас гаргаж байгаагаас өөрцгүй. Энгийн нэг бантан хийхтэй ижилхэн ажлыг 20 жил буруу хийгээд, одоо хүртэл түүнийгээ засаагүй байгаад нь бухимдалтай байгаа юм.
-Монголд ер нь шинжлэх ухаан, технологийн үнэлэмж муу, маш олон хүн шинэ нээлт, бүтээлтэйгээ хамт насаа өнгөрөөж байгаа жишээ ч бишгүй. Үүнд төрийг зүхэх үндэс бий. Гэвч эрдэмтэн, зохион бүтээгчид нээлтээ ойлгуулахын тулд юу хийх ёстой юм бэ?
-Бидний сэтгэхүй арай өөр байна. Юм хийчихээд төрөөр үнэлүүлэх гээд байдаг. Гэтэл капиталист нийгэмд төр хэзээ ч бизнест оролцдоггүй, инженерийн бизнесийг дэмждэггүй. Дэлхий дээр тийм ухаалаг, инженерлэг төр байдаггүй. Хувийн компанийн хийдэг ажлыг манай яам, агентлаг хийж байгаа. Нөгөө социалист механизм одоо болтол үйлчлээд байгаа учраас хэзээ ч ард түмний хийснийг үнэлээд, “За чи энийг хий” гээд зах зээлээ өгнө гэж байхгүй. 20-иод жил импортыг дэмжиж ирсэн яамд лообийгоо л хөгжүүлнэ. Өнөөдөр Н.Нацагням гоё юм хийчихлээ, түүнд зах зээлийг нь өгөөд бүх аж үйлдвэрийн салбараа импортоос хамгаалъя гэж ямар ч сайд дуугарахгүй байгаа биз. Энэ бол байгалийн хууль. Ус уруугаа урсдаг гэдэг шиг. Тогтолцоогоо өөрчлөхгүйгээр энэ хуулийг хэн ч сөрж чадахгүй. Манай Ерөнхийлөгч үүнийг харж байна. Энэ бол нийгмийн үзэгдэл юм байна, нийгмийн тогтолцооны характерийг өөрчлөх хэрэгтэй юм байна гэдгийг. Мулгуу төрөөс ухаалаг төр рүү шилжиж, төрийг бизнесээс нь салгачихвал бид автоматаар хөгжинө. Төр намайг үнэлээч гэж гуйх шаардлагагүй, би төрөөс хамааралг үй болж, мэргэжлийн компаниуд нь тухайн салбараа аваад явчихна.
-Ингэж бодоод, үүнд найдаж та хувийн компани байгуулсан юм уу?
-“Намхайн Нацагням” гэж компани байгуулсан нь “Honda”, “Mercedes”, “Toyota” гэдэгтэй адилаар овог нэрээрээ нэрлэж, оюуны өмчөө хамгаалж байгаа хэлбэр. Чөлөөт зах зээлд төрийн лидерүүд хүний юмыг хулгайлдаг оцлогтой учраас. Ер нь заавал намайг сонгооч гэж хэлэхгүй. Компьютер дээр үйлдлийн систем хийж чаддаг хүн бүрийг IT-гийн бизнесийг ав гээд хаячихна. Практикт туршиж, улмаар батлагдлаа. Монгол хүний бүтээсэн төхөөрөмж генераторыг ажиллуулж байна. Ингэж практик шалгадаг болохоос төр шалгадагг үй. Үүнийг хараад л сонголтоо хийдэг, энэ компанид энэ салбарыг нь өгье гээд шийддэг. Гэтэл ингэж шийд гэхээр яамд хэзээ ч зөвшөөрөхгүй. Тэдний хийсэн төсөл болгон дандаа үр ашиггүй нь практикаар батлагдаад, бөөн хоосон цаас болж үлддэг. Төр ийм ажлыг хийж байсан түүх капиталист нийгэмд байгаагүй. Социалист нийгэмд байсан бөгөөд хөл нь хугарч, бид тэрийг лообийны механизм болгоод хөгжүүлчихсэн. Үүнийг өөрчилье гээд манай Ерөнхийлөгч санаачилга гаргаад, 76 гишүүний өмнөөс ганцаараа тэмцэж байна. Болдог бол Ерөнхийлөгчийг дэмжээч, ирээдүйн 200 жилээ бодоод ухаалаг төртэй болооч гэж би уриалга гаргамаар байна. Ухаалаг төртэй болохгүй бол бид хэзээ ч хөгжихгүй. Ерөнхийлөгч надад шагнал гардуулахдаа “Техник технологийн ололтыг үнэлж байж л Монгол Улс ухаалаг төртэй болно” гэж хэлж байсан. Тэрнээс биш Нацагнямыг дэмж гэдэг хууль гаргаад хөгжихгүй. Систем нь ухаалаг болчихвол байгалийн хуулиар бүх юм цэгцэрнэ гэсэн үг.
-Тань шиг шинэ санаа, импортыг орлох бүтээлтэй залуус хэр олон байдаг бол. Тэдэнтэй холбоотой байдаг уу?
-Янз бүрийн зүйл хийсэн хүн олон бий. Гэхдээ яг барууны стандартаар хийсэн нь алга. Барууны технологи амаргүй, дээд сургууль төгсөөд үүнийг хийх боломж байхгүй. Бурхан, Ленин багш хоёрын дундаас төрсөн хүүхэд ч чадахгүй, их ухаантай хүн хийхгүй, азтай л хүн хийнэ. Би Англид ажиллаж, сурч ирээгүй бол энэ нээлтээ хийхгүй. Тэнд сурч, ажиллаж юмыг нь ойлгоод, өөрийнхөө нэрээр оролт, гаралтыг нь өөрчлөөд шинэ бүтээлээ хийсэн. Англи, Америкийн дээр сургуулийн багш нар ийм зүйл хийдэггүй, мэдлэг нь ч хүрэхгүй. Үйлдвэрлэлийн нууц нь тухайн үйлдвэртээ л байдаг болохоос биш дээд сургуульд байхгүй. Тийм л юм.
-Тэгвэл тэднийг давах гэж, зуун жилийн хөгжлийг богино хугацаанд гүйцэх гэж та хэр их хөдөлмөрлөв?
-Английн дээд сургуульд доктор, профессор болж үлдсэн бол хийж чадахгүй. Тэнд багшилж байгаад ирсэн бол худлаа онол зааж, оюутнуудаараа 200 хуудас юм бичүүлж, хүн хуураад л явна. Харин яг үйлдвэрт нь ороод, тэнд насаараа ажилласан хүмүүсээр заалгасан учраас би сурсан. Зуун жил хөгжсөн технологиос суралцахын тулд олон цаг зарцуулж, их ч стресстсэн. Энэ нь энерги хадгалагдах хуулиар хүний ходоод, гэдэс, зүрх, тархинд шингэж эд эсийг нь гэмтээдэг юм байна. Тийм гэмтэлд орчихоод одоо эмчлүүлээд хэвтэж байгаа нь энэ.
-Энэ чухал санаа ер нь хэзээ танд төрөв?
-Би Англид гурван компанид ажилласан. Эхний компанид яг энэ өдөөлтийн системээр. Монголд хамгийн их асуудалтай зүйлс байсан л даа. Манай эрчим хүчний системд реактив чадал байдаг, байдаггүй гэж маргаан үүсээд, дараа нь энэ тухай яриаг орхисон. Гэтэл манай тогтворжуулалт алга болоод, ОХУ л байхгүй бол бид хөлдөж үхэх аюултай тулгарах гээд байдаг. Үүнээс л эхэлж санаагаа олж, идэвхтэй суралцсан. Хүмүүс амарч байхад хагас, бүтэн сайнгүй ажиллаж, хүмүүс 17.00 цагт тарж байхад би гэртээ хоолоо идчихээд, буцаад ажил руугаа явдаг байсан.
-Тэгж завгүй хөдөлмөрлөж байх зуураа монголчууд үүнийг маань ойлгохгүй, хүлээж авахгүй байх вий гэж санаа зовж байв уу?
-Айсан, айсан. Ер нь бараг бүтэхгүй байх гэж бодсон чинь ДЦС-2-ын лабораторийн дарга н.Ганболд Англид байхад надтай харилцаж, манай станцад үүнийгээ туршаач гэж санал тавьж, гэрээ хийсэн. Хямд учраар дарга нь мөнгийг нэг их тоогоогүй байх (15 сая төгрөг). Тэр улс төрийн бүх хариуцлагыг нь хүлээсэн. Яахав, манай эрчим хүчний салбарт монгол инженер барууны стандартын дагуу юм зохион бүтээж үзээгүй учир монгол хүнээр хийлгэхээсээ айж байсан нь лав. Тэгээд бүр генераторын “тархи”- ийг удирдах гэхээр шүү. н.Төмөрхуяг дарга гарын үсэг зураад, дөрвөн жил намайг хамгаалсан. Энэ бол аз юм даа.
-За тэгээд та хийлээ, ажиллуулахаар боллоо. Тэр өдөр энгийн нэг ажлын өдрөөс өөр байсан байх, тийм үү?
-Ноднин жилийн дөрөвдүгээр сарын 18, хулгана жилтэй хүний хамгийн сайн өдөр байсан. Тийм болохоор би нэг их догдлоогүй. Гэтэл яг бариулыг мушгиад асаах үед манайхан бүгд айгаад, ухарсан. Тас няс гээд дэлбэрнэ гэж айхгүй юу. Надаас өөр зоригтой хүн байхгүй болоод, би ганцаараа үлдэж хуучных нь хүчдэлийг багасгаж, өөрийнхийгөө ихэсгэхэд хэвийн ажиллаж эхэлсэн. Манайхан бүгд орилоод л, бөөн юм болсон доо. Үүнийг хийх хугацаанд яамнаас ямар нэг хориг тавиагүй. Яамны газрын дарга н.Товуудорж ДЦС-3-т цуг ажиллаж байсан, миний технологийн мэдлэгийн түвшинг мэддэг хүн байсан учраас тэр. Хэрвээ тэд намайг танихгүй бол хийлгэхгүй, яв яв л гэнэ. “NaNyam” гээд патентаа сүүлд нь авсан. “Намхайн Нацагням” гээд компанийнхаа нэрээр авъя гэхээр арай урт байна, товчил гэж шахаад байсан юм.
-Өчигдөр хоёулаа уулзахад та миний зорилго биелээгүй, хийх юм зөндөө байна гэж ярьж байсан. Яг одоо таны толгойд амьдралын чинь хэдэн жилийн төлөвлөгөө байгаа вэ?
-Дээр үед тав таван жилээр ажлаа төлөвлөдөг байсан нь учиртай юм билээ. Англид бол зургаа зургаан жилээр төлөвлөдөг, тэр үед нь үр дүн гараад явдаг. Болдог бол одоо шууд зах зээлд нэвтрүүлээд, үр дүнг нь үзмээр байна. Даанч миний хүслээр болохгүй юм даа. Энэ төрийн тогтолцоо өөрчлөгдөөгүй цагт засгийн эрх барьж байгаа хүмүүс байгалийн хуулиараа импортыг хамгаалаад л явна.
-Монголын ирээдүйг та ер нь юу гэж хардаг вэ. Жишээ нь, 20 жилийн дараа яах бол?
-Ерөнхийлөгчийн санаачлагыг 76 гишүүн дэмжээд амжилттай бүтвэл бид ирээдүйн 20 битгий хэл, тав, зургаан жилийн дараа яг л Азийн бар шиг болно. Харин 76-уулаа өнөөдрийн засаглалаа, импортыг хамгаалаад явбал энд дайн болно. Ядуурал газар авч, цалин нэмэгдэхгүй, инфляц өсөөд байвал бид нэг сая төгрөг өөр талх авдаг болно. Дэлхийн I, II дайн хаант засаглалаас ардчилсан засаглалд шилжсэнээс үүдсэн болохоос биш еврейчүүдээс шалтгаалаагүй гэж англичууд ярьдаг юм билээ. Хаант, нэг хүний харьяат байсан нь хавтгай засаглал болмогц олигархижих үзэгдэл үүсэж, хээл хахууль хувийн лообийгоор хөгжөөд явсан байгаа юм. Энэ нь газар авсаар тэсэрч, тэд засаад цааш явсан. Харин бид тэр зассан хэлбэрийг авалгүй тэсэрч, дэлбэрснийг нь аваад явж байна. Энгийн математик загварчлалаар үүнийг харуулж болно, надад хийсэн бэлэн загварчлал ч бий. Чононд мах тавьж өгчихөөд, чоно мах идчихлээ гэж орилдгоо больё, ухаалаг төрийн тогтолцоонд оръё гэдэг нь ийм учиртай. Төр хулгай хийхээ, бизнес хийхээ болино гэсэн үг. Энэ бол үнэхээр том ажил, өнөөд өр эхлүүлээд маргааш үр дүнг нь нэхэх хэцүү. Хүмүүсийн уураг тархийг өөрчилнө гэдэг өөрийн гэсэн өрнөлтэй, маш их хугацаа шаардсан ажил шүү дээ.
-Төр нь ухаалаг болог. Тэгвэл бид бас юунд зэхэж, өөрсдийгөө бэлдэх ёстой вэ. Ангайгаад сууж байтал амьдрал сайхан болчихно гэхээр арай л үнэмшилгүй байх л даа. Нийтээрээ бол энэ үхээнц байдлаас залхаж байна шүү дээ.
-Нийгэм хүмүүс нь тэнэг мангар, ядуу зүдүү байгаагаас үл хамааран, төрийн тогтолцооны эрүүл байдлаас хамаарч хөгждөг. Манайх шиг төрийн тогтолцоог Англи, АНУ-д тавибал гурван сар болоод л дэлбэрнэ, дайн болно гэж үздэг. Бид чинь 70 жил даруулаад, дээр нь 2000 жилийн өмнөөс эхтэй ардын ёс заншилтай улс болохоор хөөрхий манай 76 тийм аймаар хулгай хийж чадахгүй байгаа юм.
-Та бид хоёр бол хүлээгээд, хараад суухаас өөр замгүй юм байна, тийм үү?
-Манай Үндсэн хуулийн юу нь буруу гэдгийг хэлэх үү? Байгалийн хуулийг зөрчсөн. Ерөнхийлөгч, УИХ-ын дарга, Ерөнхий сайд гурав нь маш шударга, ухаалаг хүмүүс байх бөгөөд бие биенээ хянаад явна гэж ойлгосон. Бурхан шиг сайн хүмүүс байх нь. Гэтэл тийм биш, энд гурван чөтгөр байвал яах вэ гэж бид бодож, тооцоолоогүй. Байгаль дээр байхгүй тийм ариун нандин юмыг бид сэтгэсэн. Тийм юм хэзээ ч байхгүй шүү дээ. Энэ бол хүн төрөлхтний оюуны гутамшиг болсон тогтолцоо. Хэрэв үүнийг математик загварчлалаар харах юм бол олон түмний доог тохуу болохоор юм.
-Таны яриад байгаа математик загварчлалаар болбол, бүхнийг хамгийн муу утгаар авч үзвэл энэ төр ухаалаг бололгүй “мулгуу” байсаар байвал хэзээ дэлбэрэх вэ?
-Ер нь дэлбэрчихсэн гэж үзэж болно. Дэлхийн II дайны үед, Халх голд байлдаж байхад ийм олон хүн үхээгүй. Зуу, мянган төгрөгнөөс болж, зодоон нүдээний улмаас манайд хоёр өдөрт есөн хүн нас бардаг гэж байна. Зуурдаар нөгчих, автомашинд дайруулах зэргээс биш шүү. Энэ бол сөнөсөн нийгмийн жишээ. Үүнээс илүү сөнөнө гэж юу байхав.
-Та бол инженер хүн. Технологийн салбарын хөгжлөөр тэргүүлдэг Английг орхиод энд ирсэн. Энэ сөнөсөн эх газарт, үзэн ядан ядан амьдраад байгаагийн чинь шалтгаан юу юм бэ?
-Яагаад байж болохгүй гэж (инээв). Би монгол хүн. Монголоо бид аврахгүй юм бол ямар Английг, АНУ-ыг аврах юм уу? Утгагүй биз дээ.
-Хэрэв та Англид байсан бол азанд найдахгүй, таньдаг хүнээс тусламж гуйхгүйгээр нээлтээ хэрэгжүүлээд явах байсан. Манайд энэ салбар хөгжөөгүйн улмаас адил насны, адилхан мэдлэгтэй англи хүнээс маш муу нөхцөлд ажиллаж байгаа. Магадгүй та бид хоёр улс төрийн тухай ийм их ярихгүй, харин ч таны нээлтийн тухай түлхүү ярих байсан байх л даа. Энд харамсдаг уу?
-Тийм ээ, тийм байх. Би хэрэв англи хүн байсан бол ийм стрессгүй, ингээд өвдөж хэвтэхгүй байсан байх. Найман цаг ажиллаад, бусад үед нь унтаж амраад жаргалтай амьдарна. Гэвч миний зорилго өөр. Аль багаасаа л Монголыг Японоос илүү хөгжилтэй, техник технологи хөгжсөн улс болгохсон гэж боддог байсан. Үүндээ хүрэх гээд л явж байна. Азаар тэнд хүрэх зам бага багаар ахиад л байна. Хоёр алхмаа давчихлаа. Эхнийх нь Англид очиж ажиллаж, тэдний юмыг сурч ирэх, хоёрт, бүтээлээ хийж практикаар батлах. Одоо гурав дахь алхам үлдсэн. Энэ мулгуу төрийг ухаалаг болгох Ерөнхийлөгчийн санаачилгыг дэмжээд, хэрэг нь бүтвэл бид автоматаар Азийн бар болно.
-Гурав дахь алхам бол танаас шууд хамааралгүй юм байна, тийм үү?
-Тийм. Ер нь бол гурав дахь алхмыг хийх гээд Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, бас Л.Гантөмөр сайд үзэж байна. Инженерийн мэдлэгийг шалгадаг төр дэлхийд байдаггүй, үүнийг практик л шалгадаг гэж Л.Гантөмөр сайд хэлж байна. Мэдэж байгаа мөртлөө хийх боломж нь алга. Энэ пролетари дэглэмээ боль, агентлагуудаа больё, цөөлье гэж Ерөнхий сайд ярьж байна. Гэтэл нөгөөдүүл нь тоохгүй. Дург үй хүргээд байвал суудлаас чинь буулгачихна л гэнэ. Энэ нь боломжтой, бүх сайд нийлээд л сольчихно шүү дээ. Чи бид хоёр ч гэсэн сайд байсан бол бараг тэгнэ дээ. Би хэрвээ зорилгогүй, мэдлэггүй байсан бол дамын наймаа л хийнэ, би шууд сайд болбол хэдэн цаас л бодно. Энэ бол байгалийн хууль, зүй тогтол. Тэр хүмүүсийн буруу биш. Гэтэл Ерөнхийлөгч хуулийн дагуу хулгай хийж болоод байгаа бол хуулийг чинь өөрчлөөд өгье гэхээр хөдлөхгүй. Миний ойлгож байгаагаар энэ гурван хүн тэдний эсрэг тэмцэж байна.
-За тэгвэл бүхнийг сайн утгаар нь авч үзье. Танаас шалтгаалахгүй өнөө гурав дахь алхам хийгдлээ. Таны дөрөв дэх алхам юу юм бэ?
-Тэгвэл инженерүүд хамгийн чухал хүн болж, төрд ажиллах хүн олдохгүй болно. Тэд хамгийн өндөр цалин авна. Төрийн суудал хоосорч, бүгд хувийн бизнес хийгээд явна. Хүмүүс Н.Нацагням шиг хүн олон болчихвол болно гэж бодно. Тийм биш. Би нөгөө сурсан юмаа IT-гийн инженерүүдэд өгчихвөл тэд сураад, би хэрэггүй болно. Миний оюуны өмчийг монополь зах зээлээр хамгаалах ёстой. Тэр хүмүүс надаас юм сурчихаад миний юмыг хулгайлах боломж байхг үй. Гэтэл манайд бүх юм үүний эсрэг. Чөлөөт өрсөлдөөний, шударга өрсөлдөөний хууль ч гэх шиг. Монополь байж болохгүй ч гэх шиг. Бид капитализмыг байгуулах ажлын дарааллыг мэдэхгүйгээс болоод дандаа буруу хууль хийсэн. Манай засаглалыг терминатор засаглал гэдэг. Терминаторууд бүтээн байгуулалт хийж байсан түүх хаана ч байхгүй. Тэд ирээдүйгээс мөнгө зээлээд сонгуульд ялахын тулд мөнгө цацаад, эдийн засгаа үргэлж хасах хувь руу оруулдаг зэрлэгүүд. 70 жилийн бүтээн байгуулалтаа 20 жилийн дотор сүйтгээд хаячихсан. Бүх үйлдвэрийг склад болгож, техник үүдийг нь төмрийн хог болгосон. Бид төмсний үр тарьчихаад гүзээлзгэнэ ургахыг хүлээгээд байна. Ер нь дэлхий даяараа ардчилсан засаг паникт орчихсон. Хар тамхи, хүний наймаа нь дийлдэхээ больсон.
-Ухаалаг төртэй боллоо гэхэд хорьхон настай ардчилал зохицуулж чадах уу. Цаг үе өөр, ардчилал залуу байхад бид арай эрт шүүмжлээд, арай ихийг нэхээд байгаа юм биш үү?
-Ардчиллын түүх чинь Америк, Англи биш болчихоод байна. Бидэнд байгаа Хүннүгийн 2000 жилийн настай төрт ёсны түүх, ардын ёс заншил нь энэ дэлхийд байхгүй том олз. Тэд актив чадлаар, цэрэг цагдаагийн хүчээр зохицуулж болоогүй юм байна гэдгийг ойлгоод, ирээдүйгээ багаас нь хүмүүжүүлж байна. Бидэнд 2000 жил уламжлагдаж ирсэн зүйлийг тэд сүүлийн 20, 30 жил хийж байгаа юм. Ардчиллыг байгуулах зарчим нь үзэл суртал гэдгийг тэд баталчихсан. Түүнээс өмнө эрх зүйт төр байгуулна гээд явсан чинь хүмүүс нь биенээ алж хядаад эхэлсэн. Тэгэнгүүт шашинд оруулах гээд, бүтэн сайн болгон сүмд очно гэж хуульчилсан. Гэтэл шашин нь тэнэг болоод, амиа хорлолт ихсэж, оронд нь гэмт хэрэг багассан. 20, 30 жилийн өмнөөс ардчилсан, шинэ үзэл суртал гаргасан. Тэр суртлаар хүмүүжсэн хүүхд үүд нь том болоод, “Пөөх, манай Засгийн газар чинь ийм муухай шударга бус юм хийдэг юм уу” гэдгийг илчлээд, орос руу зугатаад байна. Энэ үзэл суртал нь манай сүүлийн 70 жилийнх биш, тэртээ Хүннүгээс улбаатай эд. Тийм болохоор дэлхийд байхгүй ардчилсан төр байгуулах боломж нь бидэнд бий.
-Тантай ярилцлага хийх гэж асуулт бэлдэхдээ, мөн энд ирэхдээ улс төр, нийгмийн тухай ийм удаан ярина гэж ер бодсонгүй шүү.
-Энэ бүхэн чинь миний ажилд саад болоод байна шүү дээ.
-Ер нь бид болохгүй байна, энэ улс төр, нийгмийн тогтолцоо нэг л биш байна гэдэгтэй хэзээ нүүр тулсан бэ?
-Анх 1998 онд Англид очоод, жинхэнэ ардчилсан засагтай, чөлөөт өрсөлдөөн чихэр шиг гоё л гэж бодож байсан. Гэтэл Тони гээд танил маань “Англи муухай, хар тамхиндаа идэгдсэн, ялзарч байгаа нийгэм. Харин та нар ямар ч мафи байхгүй, биднээс илүү гоё” гэхээр нь эхлээд зугатсан. Энэ шизотой баагий байна гээд. Дараа нь “Alstom”- д байхад тэд бүгд л ийм зүйл ярьж байсан. Тэгэнгүүт нь бодсон. Монгол маань буруу замаар явааг ойлгосон. Хар тамхины бизнесийг төрийн томчууд хийдэг, хар тамхи сонгуулийг спонсорлодог. Өнөөдөр манайд орж ирээгүй ч, ирээдүйд үгүй гэх газаргүй.
-Та аль эрт л ийм бодолтой байж. Таны нэрлэсэнчлэн терминатор засаг танд шагнал өгсөн. Тэр үед эд намайг урвуулах гэлээ гэж хардаж байв уу, аль эсвэл гэгээ гийж байгаа юм байна гэж бодсон уу?
-Терминатор засаглалыг өөрчлөөд, ардчилсан II хувьсгал хийе гэсэн хүмүүс байна. Тэд надад энэ шагналыг өгсөн.
-Та өөрийгөө цаг үеэ зөв олж төрсөн хүн гэж боддог уу?
-Тийм, хэрвээ өөр цаг үед төрсөн бол энийг хийж чадахгүй. Арай хөгшин байсан бол чадахгүй, арай залуу байсан бол хожимдох байсан. Азтай цаг үед төрсөн хүн гэж өөрийгөө боддог.
-Технологийн эрин ирлээ гэж байна. Таны хувьд бол сайн мэдээ байх л даа. Гэвч хүмүүс улам бүр залхуу, амьдрал уйтгартай, сонирхолгүй болоод байх шиг санагддаг юм. Дэлхийн хүн ам өсөөд байгаа боловч технологийн хөгжил ажлын байрыг булааж байна. Үүнийг та юу гэж хардаг вэ?
-Ер нь явж явж балар эртнийхээрээ амьдарч байсан бол хамаагүй жаргалтай байх байж. Ядаж л энэ радио долгион чинь хүнийг халзан болгож, бас стресстүүлж байна. Ямар сайндаа л Японд ямар ч wi-fi-гүй, интернэтгүй хот байгуулахыг хүмүүс хүсэж байх вэ дээ. Онлайнаар дэлгүүр хэсэж, бүхнээ бэлдүүлээд хөдөлгөөн ч хоригдож, хоол шингэхээ байх нь. Ямар ч технологигүй, сэлмээрээ байлддаг байхад жаргалтай байжээ. Яаж ч байлдсан ийм олон хүн үхэхгүй шүү дээ.
-Та ер нь шашинд итгэдэг үү?
-Дээр үед хүн эхлээд пионер, дараа нь намын гишүүн, үхэхээсээ өмнө ламын гишүүн болдог гэж ярьдаг байсан даа. Би бол бүх шашныг хүндэлдэг. Тэрнээс биш учиргүй шүтээд, сүсэглээд явдаггүй. Гэхдээ буддын гүн ухаан, философи, хоосон чанарын тухай сонирхдог.
-Завгүй их ажлынхаа дундуур та өөрийгөө яаж амраадаг вэ?
-Спорт надад амралт болдог. Хөлбөмбөг, сагсан бөмбөг тоглоно. Найз нарыгаа дуудаад найр хийнэ. Олон нийтийг хамарсан найр хөгжөөхдөө би их авьяастай (инээв). Бусдаас илүү цагаар хөдөлмөрлөдөг шигээ илүү хэмжээгээр стрессээ тайлдаг. Найзуудынхаа бичлэг энэ тэрийг харахаар би л яриад, бусад нь сонсож суугаа харагддаг (инээв).
-Ажил, амралтын заагийг хэр сайн олдог хүн бэ?
-Сая бол үнэхээр шахуу ажиллалаа. Цаашид тэр заагийг олж амьдарна гэж бодож байна. Тэгэхгүй бол эрүүл мэнд дийлэхгүй нь бололтой.
-Амьдралдаа хамгийн их урам хугарч байсан үе тань хэзээ вэ?
-Үгүй ээ, нэг их тэгж байгаагүй юм байна. Миний хүсэж зорьсон юм биелээд л явдаг. Би конкурст үнэхээр сайн бэлдсэн мөртлөө тэнцээгүй. Гэхдээ би шантралгүй өөрийгөө хурцлаад, дараа жил нь дайраад л орсон. Ер нь намайг түлхэх, эсэргүүцэх нь улам л хурцалдаг. Сая нээлтээ турших гэж дөрвөн жил цалингүй ажиллахад хүмүүс боль гэж хэлж байсан. Гэвч тэр болгон намайг хурцлаад, дургүй хүргэдэг байхгүй юү. Миний хувийн характер л байх. Би ер нь төрөлхийн зөрүүд. Манай аав тийм хүн байсан. Одоо миний хүү ч тэр, энд суу гэвэл суухгүй, битгий суу гэвэл сууна. Генийн юм байх.
-Яагаад энд ингэж “үйлээ үзээд” амьдраад байгааг тань ойлгочихлоо. Анх ирэхдээ та технологийн салбар нь бусдаас хэдэн жилээр хоцорсон Монгол Улсаа цоо шинэ зах зээл гэж харсан уу, дэмжих хүн нэг ч үгүй “эзгүй цөл” гэж бодож байв уу?
-Би монгол хүн. Монголдоо байгаа мөртлөө хөлөө олохгүй бол хохь нь биз дээ. Технологи хөгжөөгүй тусмаа надад сайн. Би бусдад технологио өгнө, заана. Энэ нь харин ч бахархал. Тийм учраас л би бүх юмыг нь сурах гэж өөрийгөө зовоосон юм.
-Таныхаар хүний оюун ухаанаар бүтсэн хамгийн том нээлт, бүтээл юу байсан бэ?
-Бүх л нээлт цаг үедээ чухал шүү дээ. Жишээ нь, Пифагорын теорем маш чухал нээлт. Компьютерийг бүтээсэн нь бас л чухал. Үе үедээ өөр болохоор оноож хэлэх хэцүү юм. Сүүлд “Apple”-ийн Стив Жобсоор үнэхээр бахархсан. Бакалаврын диплом ч үгүй тэр хүн дэлхийг өөрчилж чадлаа. Миний хүсэж байсан гоё юмыг хийсэн.
-Яг одоо та юу мөрөөдөж байна вэ?
-Нөгөө гурав дахь алхам хийгдчихвэл, хүмүүст юмаа хийж өгчихөөд шууд тэтгэвэртээ гарах юмсан гэж мөрөөдөж байна. Амрахаараа би хөлбөмбөг тоглоно. Тэрнээс цаашихыг би хийх шаардлагагүй. Инженерүүд над шиг үйлдлийн систем зохиох шаардлагагүй, миний тэр үйлдлийн системийг ашиглаад л барууны сеньор инженерийн түвшинд гар утас шиг цахим төхөөрөмж, бүтээгдэхүүн хийж чадна. Тэгээд л болоо. Миний хийх ажил энэ. Түүнээс цаашаа надтай надгүй явчихна.
-Одоо ер нь хөлбөмбөг, сагсан бөмбөгт хэр их цаг зарцуулж байна вэ?
-Би хөлбөмбөг ер тоглохгүй байгаа. Сагсыг хааяа тоглож байна. Өөртэйгөө хөл гар нийлэх хүмүүстэй тоглох, хожих, хожигдох сайхан шүү дээ.
-Тэгвэл твиттер, фэйсбүүкт?
-Бараг зарцуулдаггүй дээ. Фэйсбүүк хуудсанд маань орж ирсэн найзын хүсэлтийг цөмийг нь аваад, бусдыг нь уншихгүй шууд хаадаг. Компьютероос аль болох хол байхыг хичээж байгаа.
-Зөвхөн таны хэрэглээнд байдаг, цорын ганц хувь бүтээл олон уу?
-Зөндөө, зөндөө. Дэлхийн зах зээлд гаргаагүй гоё гоё санаа ч олон байна. Жишээ нь, Монгол ирсэн хойноо маш хямдхан сигнал генератор хийсэн.
-Нээрэн та монтёр хийж байсан гэж сонссон. Хэр удаан ажилласан бэ?
-Бүр анхны ажил гэвэл Монголд байхдаа цэвэрлэгч хийж байлаа. Зуны амралтаар Найрамдлын районы (хуучнаар) дэлгүүрүүдэд ачигч, монтёрыг нэгтгээд туслах ажилчин гээд хоёр ажил хийлгээд нэг цалин өгдөг байсан. Дараа нь Сансрын дэлгүүрт ачигч хийсэн. Конкурст тэнцээгүй гээд нэг жил монтёр хийж тэр мөнгөөрөө физик, математикийн багш хөлслөөд, дараа жил нь их сургуульд орж байлаа. Агаарын биш кабелийн шугамны монтёр байсан болохоор дандаа тоос шороо, тугалганы үнэр дунд ажилладаг байсан. Бас гэрийнхээ хар бор ажлыг хийнэ. Хаана юу эвдэрнэ, бүгдийг засдаг байсан учраас манай гэрийнхэн намайг “Манай трактор” гэж нэрлэдэг байсан.
-Тэр үед та ирээдүйгээ юу гэж хардаг байв. 20 настай таны бодож мөрөөдөж байсан зүйлсээс өнөөдөр хэр олон нь биелсэн байна вэ?
-Долдугаар ангиасаа л төлөвлөгөө гаргаж, физикийн хичээл дээр янз бүрийн фантааз ургуулж, ирээдүйдээ Англи, Америкт инженер болж, Монгол Улсаа хөгж үүлэх юмсан гэж бодсон, түүндээ ч итгэлтэй байсан.
-Та уран зохиолын ном уншдаг уу. Ямар зохиолд дуртай вэ?
-Би амьдралдаа уран зохиолын ном уншиж үзээгүй. Миний унших инженерийн ном дэндүү их байдаг болохоор, нүд чилээсэн юмнаас хол байхыг хичээдэг.
-Ингэхэд та шагналын 100 сая төгрөгөөрөө юу хийсэн бэ?
-Дөрвөн жил цалингүй ажилласан хүн чинь өрөндөө өгөлгүй яахав. Ямар хулгай хийж амьдралтай нь биш, дөрвөн жил ах дүү, найз нөхдөөсөө зээл хийж л амьдарсан. Мөн хүүхдүүдийнхээ сургалтын төлбөрт зарцуулсан. Саяхан би хоёр төсөл хэрэгжүүлэх гээд Ерөнхий сайдад өгсөн. Туслахууд нь баруун зүүнээрээ сольё гэсэн. Намайг дахиад өрөнд оруулж, дөрвөн жил үнэгүй ажилла гээд байгаа (инээв). “Агуу бүтээлийг амлахгүйгээр хийх ёстой” гэж Пифагор хэлсэн байдаг. Хэлэхгүйгээр хийе гэхээр төсөл болгоод мөнгө авч болдоггүй. Тэгээд гацаанд орчихоод байгаа. Ер нь бол ахиад цалингүй ажиллахаар байна. Уг нь их гоё санаа. Хэрэв бүтвэл энэ утаа мутаа байхгүй болно. Дэлхийн зах зээл бидэнд нээгдэнэ. Бүх юмаа хойш тавиад үүнийгээ хийнэ л гэж бодож байна даа.