Н.Нацагням: Хийх юмаа дуусаад хурдан тэтгэвэрт гарна. Тэгээд хөлбөмбөг тоглоно

Төрийн соёрхолт Н.Нацагнямтай ярилцлаа. Бид ярилцлага хийхээр тохирох үед, асуултаа бэлдэж суухдаа, мөн эмнэлгийн үүдээр орж, түүнтэй мэндлэх хүртэл дорх шиг яриа болно гэж ер бодоогүй. Амьдрал угаасаа санаандгүйгээр дүүрэн, урьдаас бэлтгээгүй юмс сонин, сонирхолтой байдаг хойно. Энд таны унших, 3986 үг элбэсэн энэхүү ярилцлага залуу инженерийн монтёр хийж байсан үеэс шуугиан тарьсан нээлт хүртэлх түүх, түүнээсээ халиад бас улс төр рүү орсон халуун яриа нь таныг уйдаахгүй гэж найдаж байна.

-За, “Өнөөдөр” сонины “Оны алдартан” болсонд тань ахиад баяр хүргэе. Өчигдөр бид баярлаж хөөрөөд л өнгөрлөө. Одоо харин танд юу бодогдож байх юм?

-Сэтгэл догдоллоо гэхэд хэцүү ш дээ. Яг үнэндээ эдийн засагт үзүүлэх үр дүн нь тодорхой бус, массын бизнесийг Монгол Улс хийсэн цагт л үр дүн нь харагдана. Гэтэл тэгээгүй байхад алдаршаад, шагнал хүртээд байх нь санаа зовмоор юм. Тиймээс “Аа, би...” гээд кайф авахгүй, баярлахгүй байна. Гол ажил нь аман хүзүүн дээр ирчихээд байхад биелэх, биелэхгүй нь тодорхойгүй. Төрийн бодлого 20 жил буруу явсныг засаж, залруулаад цааш явна гэдэг бөөн стресстэй ажил байхгүй юү.

-Гэхдээ олзуурхууштай нь технологийн ололтыг төр ойлгож, мэдэрдэг болж байгаагийн илрэл, цаашдын их замд итгэл өгсөн үйл явдал боллоо гэж харсан шүү.

-Тийм ээ, ийм сайн тал байлгүй яахав. Жишээ нь, инженерийн мэргэжилгүй Ерөнхий сайд байсан бол энийг маань ойлгохгүй, тэгээд л дарагдана. Энэ бол дэвшил, тийм үү. Л.Гантөмөр сайд Японд IT-гийн мэргэжлээр арван жил ажиллаагүй бол бас л ойлгохгүй. Ойлгодог хоёр сайд байгаа нь сайн тал, бас миний хувьд аз таарсан явдал. Муу нь юу вэ гэвэл, барууны капиталист нийгмийн нууцыг бид мэдэхгүй байна. Бантан хийхэд жор, дараалал байдаг. Гэтэл бид шал буруу хийгээд саваа тавиад, шууд гурилаа холиод, бөөн хиншүү хярвас гаргаж байгаагаас өөрцгүй. Энгийн нэг бантан хийхтэй ижилхэн ажлыг 20 жил буруу хийгээд, одоо хүртэл түүнийгээ засаагүй байгаад нь бухимдалтай байгаа юм.

-Монголд ер нь шинжлэх ухаан, технологийн үнэлэмж муу, маш олон хүн шинэ нээлт, бүтээлтэйгээ хамт насаа өнгөрөөж байгаа жишээ ч бишгүй. Үүнд төрийг зүхэх үндэс бий. Гэвч эрдэмтэн, зохион бүтээгчид нээлтээ ойлгуулахын тулд юу хийх ёстой юм бэ?

-Бидний сэтгэхүй арай өөр байна. Юм хийчихээд төрөөр үнэлүүлэх гээд байдаг. Гэтэл капиталист нийгэмд төр хэзээ ч бизнест оролцдоггүй, инженерийн бизнесийг дэмждэггүй. Дэлхий дээр тийм ухаалаг, инженерлэг төр байдаггүй. Хувийн компанийн хийдэг ажлыг манай яам, агентлаг хийж байгаа. Нөгөө социалист механизм одоо болтол үйлчлээд байгаа учраас хэзээ ч ард түмний хийснийг үнэлээд, “За чи энийг хий” гээд зах зээлээ өгнө гэж байхгүй. 20-иод жил импортыг дэмжиж ирсэн яамд лообийгоо л хөгжүүлнэ. Өнөөдөр Н.Нацагням гоё юм хийчихлээ, түүнд зах зээлийг нь өгөөд бүх аж үйлдвэрийн салбараа импортоос хамгаалъя гэж ямар ч сайд дуугарахгүй байгаа биз. Энэ бол байгалийн хууль. Ус уруугаа урсдаг гэдэг шиг. Тогтолцоогоо өөрчлөхгүйгээр энэ хуулийг хэн ч сөрж чадахгүй. Манай Ерөнхийлөгч үүнийг харж байна. Энэ бол нийгмийн үзэгдэл юм байна, нийгмийн тогтолцооны характерийг өөрчлөх хэрэгтэй юм байна гэдгийг. Мулгуу төрөөс ухаалаг төр рүү шилжиж, төрийг бизнесээс нь салгачихвал бид автоматаар хөгжинө. Төр намайг үнэлээч гэж гуйх шаардлагагүй, би төрөөс хамааралг үй болж, мэргэжлийн компаниуд нь тухайн салбараа аваад явчихна.

-Ингэж бодоод, үүнд найдаж та хувийн компани байгуулсан юм уу?

-“Намхайн Нацагням” гэж компани байгуулсан нь “Honda”, “Mercedes”, “Toyota” гэдэгтэй адилаар овог нэрээрээ нэрлэж, оюуны өмчөө хамгаалж байгаа хэлбэр. Чөлөөт зах зээлд төрийн лидерүүд хүний юмыг хулгайлдаг оцлогтой учраас. Ер нь заавал намайг сонгооч гэж хэлэхгүй. Компьютер дээр үйлдлийн систем хийж чаддаг хүн бүрийг IT-гийн бизнесийг ав гээд хаячихна. Практикт туршиж, улмаар батлагдлаа. Монгол хүний бүтээсэн төхөөрөмж генераторыг ажиллуулж байна. Ингэж практик шалгадаг болохоос төр шалгадагг үй. Үүнийг хараад л сонголтоо хийдэг, энэ компанид энэ салбарыг нь өгье гээд шийддэг. Гэтэл ингэж шийд гэхээр яамд хэзээ ч зөвшөөрөхгүй. Тэдний хийсэн төсөл болгон дандаа үр ашиггүй нь практикаар батлагдаад, бөөн хоосон цаас болж үлддэг. Төр ийм ажлыг хийж байсан түүх капиталист нийгэмд байгаагүй. Социалист нийгэмд байсан бөгөөд хөл нь хугарч, бид тэрийг лообийны механизм болгоод хөгжүүлчихсэн. Үүнийг өөрчилье гээд манай Ерөнхийлөгч санаачилга гаргаад, 76 гишүүний өмнөөс ганцаараа тэмцэж байна. Болдог бол Ерөнхийлөгчийг дэмжээч, ирээдүйн 200 жилээ бодоод ухаалаг төртэй болооч гэж би уриалга гаргамаар байна. Ухаалаг төртэй болохгүй бол бид хэзээ ч хөгжихгүй. Ерөнхийлөгч надад шагнал гардуулахдаа “Техник технологийн ололтыг үнэлж байж л Монгол Улс ухаалаг төртэй болно” гэж хэлж байсан. Тэрнээс биш Нацагнямыг дэмж гэдэг хууль гаргаад хөгжихгүй. Систем нь ухаалаг болчихвол байгалийн хуулиар бүх юм цэгцэрнэ гэсэн үг.

-Тань шиг шинэ санаа, импортыг орлох бүтээлтэй залуус хэр олон байдаг бол. Тэдэнтэй холбоотой байдаг уу?

-Янз бүрийн зүйл хийсэн хүн олон бий. Гэхдээ яг барууны стандартаар хийсэн нь алга. Барууны технологи амаргүй, дээд сургууль төгсөөд үүнийг хийх боломж байхгүй. Бурхан, Ленин багш хоёрын дундаас төрсөн хүүхэд ч чадахгүй, их ухаантай хүн хийхгүй, азтай л хүн хийнэ. Би Англид ажиллаж, сурч ирээгүй бол энэ нээлтээ хийхгүй. Тэнд сурч, ажиллаж юмыг нь ойлгоод, өөрийнхөө нэрээр оролт, гаралтыг нь өөрчлөөд шинэ бүтээлээ хийсэн. Англи, Америкийн дээр сургуулийн багш нар ийм зүйл хийдэггүй, мэдлэг нь ч хүрэхгүй. Үйлдвэрлэлийн нууц нь тухайн үйлдвэртээ л байдаг болохоос биш дээд сургуульд байхгүй. Тийм л юм.

-Тэгвэл тэднийг давах гэж, зуун жилийн хөгжлийг богино хугацаанд гүйцэх гэж та хэр их хөдөлмөрлөв?

-Английн дээд сургуульд доктор, профессор болж үлдсэн бол хийж чадахгүй. Тэнд багшилж байгаад ирсэн бол худлаа онол зааж, оюутнуудаараа 200 хуудас юм бичүүлж, хүн хуураад л явна. Харин яг үйлдвэрт нь ороод, тэнд насаараа ажилласан хүмүүсээр заалгасан учраас би сурсан. Зуун жил хөгжсөн технологиос суралцахын тулд олон цаг зарцуулж, их ч стресстсэн. Энэ нь энерги хадгалагдах хуулиар хүний ходоод, гэдэс, зүрх, тархинд шингэж эд эсийг нь гэмтээдэг юм байна. Тийм гэмтэлд орчихоод одоо эмчлүүлээд хэвтэж байгаа нь энэ.

-Энэ чухал санаа ер нь хэзээ танд төрөв?

-Би Англид гурван компанид ажилласан. Эхний компанид яг энэ өдөөлтийн системээр. Монголд хамгийн их асуудалтай зүйлс байсан л даа. Манай эрчим хүчний системд реактив чадал байдаг, байдаггүй гэж маргаан үүсээд, дараа нь энэ тухай яриаг орхисон. Гэтэл манай тогтворжуулалт алга болоод, ОХУ л байхгүй бол бид хөлдөж үхэх аюултай тулгарах гээд байдаг. Үүнээс л эхэлж санаагаа олж, идэвхтэй суралцсан. Хүмүүс амарч байхад хагас, бүтэн сайнгүй ажиллаж, хүмүүс 17.00 цагт тарж байхад би гэртээ хоолоо идчихээд, буцаад ажил руугаа явдаг байсан.

-Тэгж завгүй хөдөлмөрлөж байх зуураа монголчууд үүнийг маань ойлгохгүй, хүлээж авахгүй байх вий гэж санаа зовж байв уу?

-Айсан, айсан. Ер нь бараг бүтэхгүй байх гэж бодсон чинь ДЦС-2-ын лабораторийн дарга н.Ганболд Англид байхад надтай харилцаж, манай станцад үүнийгээ туршаач гэж санал тавьж, гэрээ хийсэн. Хямд учраар дарга нь мөнгийг нэг их тоогоогүй байх (15 сая төгрөг). Тэр улс төрийн бүх хариуцлагыг нь хүлээсэн. Яахав, манай эрчим хүчний салбарт монгол инженер барууны стандартын дагуу юм зохион бүтээж үзээгүй учир монгол хүнээр хийлгэхээсээ айж байсан нь лав. Тэгээд бүр генераторын “тархи”- ийг удирдах гэхээр шүү. н.Төмөрхуяг дарга гарын үсэг зураад, дөрвөн жил намайг хамгаалсан. Энэ бол аз юм даа.

-За тэгээд та хийлээ, ажиллуулахаар боллоо. Тэр өдөр энгийн нэг ажлын өдрөөс өөр байсан байх, тийм үү?

-Ноднин жилийн дөрөвдүгээр сарын 18, хулгана жилтэй хүний хамгийн сайн өдөр байсан. Тийм болохоор би нэг их догдлоогүй. Гэтэл яг бариулыг мушгиад асаах үед манайхан бүгд айгаад, ухарсан. Тас няс гээд дэлбэрнэ гэж айхгүй юу. Надаас өөр зоригтой хүн байхгүй болоод, би ганцаараа үлдэж хуучных нь хүчдэлийг багасгаж, өөрийнхийгөө ихэсгэхэд хэвийн ажиллаж эхэлсэн. Манайхан бүгд орилоод л, бөөн юм болсон доо. Үүнийг хийх хугацаанд яамнаас ямар нэг хориг тавиагүй. Яамны газрын дарга н.Товуудорж ДЦС-3-т цуг ажиллаж байсан, миний технологийн мэдлэгийн түвшинг мэддэг хүн байсан учраас тэр. Хэрвээ тэд намайг танихгүй бол хийлгэхгүй, яв яв л гэнэ. “NaNyam” гээд патентаа сүүлд нь авсан. “Намхайн Нацагням” гээд компанийнхаа нэрээр авъя гэхээр арай урт байна, товчил гэж шахаад байсан юм.

-Өчигдөр хоёулаа уулзахад та миний зорилго биелээгүй, хийх юм зөндөө байна гэж ярьж байсан. Яг одоо таны толгойд амьдралын чинь хэдэн жилийн төлөвлөгөө байгаа вэ?

-Дээр үед тав таван жилээр ажлаа төлөвлөдөг байсан нь учиртай юм билээ. Англид бол зургаа зургаан жилээр төлөвлөдөг, тэр үед нь үр дүн гараад явдаг. Болдог бол одоо шууд зах зээлд нэвтрүүлээд, үр дүнг нь үзмээр байна. Даанч миний хүслээр болохгүй юм даа. Энэ төрийн тогтолцоо өөрчлөгдөөгүй цагт засгийн эрх барьж байгаа хүмүүс байгалийн хуулиараа импортыг хамгаалаад л явна.

-Монголын ирээдүйг та ер нь юу гэж хардаг вэ. Жишээ нь, 20 жилийн дараа яах бол?

-Ерөнхийлөгчийн санаачлагыг 76 гишүүн дэмжээд амжилттай бүтвэл бид ирээдүйн 20 битгий хэл, тав, зургаан жилийн дараа яг л Азийн бар шиг болно. Харин 76-уулаа өнөөдрийн засаглалаа, импортыг хамгаалаад явбал энд дайн болно. Ядуурал газар авч, цалин нэмэгдэхгүй, инфляц өсөөд байвал бид нэг сая төгрөг өөр талх авдаг болно. Дэлхийн I, II дайн хаант засаглалаас ардчилсан засаглалд шилжсэнээс үүдсэн болохоос биш еврейчүүдээс шалтгаалаагүй гэж англичууд ярьдаг юм билээ. Хаант, нэг хүний харьяат байсан нь хавтгай засаглал болмогц олигархижих үзэгдэл үүсэж, хээл хахууль хувийн лообийгоор хөгжөөд явсан байгаа юм. Энэ нь газар авсаар тэсэрч, тэд засаад цааш явсан. Харин бид тэр зассан хэлбэрийг авалгүй тэсэрч, дэлбэрснийг нь аваад явж байна. Энгийн математик загварчлалаар үүнийг харуулж болно, надад хийсэн бэлэн загварчлал ч бий. Чононд мах тавьж өгчихөөд, чоно мах идчихлээ гэж орилдгоо больё, ухаалаг төрийн тогтолцоонд оръё гэдэг нь ийм учиртай. Төр хулгай хийхээ, бизнес хийхээ болино гэсэн үг. Энэ бол үнэхээр том ажил, өнөөд өр эхлүүлээд маргааш үр дүнг нь нэхэх хэцүү. Хүмүүсийн уураг тархийг өөрчилнө гэдэг өөрийн гэсэн өрнөлтэй, маш их хугацаа шаардсан ажил шүү дээ.

-Төр нь ухаалаг болог. Тэгвэл бид бас юунд зэхэж, өөрсдийгөө бэлдэх ёстой вэ. Ангайгаад сууж байтал амьдрал сайхан болчихно гэхээр арай л үнэмшилгүй байх л даа. Нийтээрээ бол энэ үхээнц байдлаас залхаж байна шүү дээ.

-Нийгэм хүмүүс нь тэнэг мангар, ядуу зүдүү байгаагаас үл хамааран, төрийн тогтолцооны эрүүл байдлаас хамаарч хөгждөг. Манайх шиг төрийн тогтолцоог Англи, АНУ-д тавибал гурван сар болоод л дэлбэрнэ, дайн болно гэж үздэг. Бид чинь 70 жил даруулаад, дээр нь 2000 жилийн өмнөөс эхтэй ардын ёс заншилтай улс болохоор хөөрхий манай 76 тийм аймаар хулгай хийж чадахгүй байгаа юм.

-Та бид хоёр бол хүлээгээд, хараад суухаас өөр замгүй юм байна, тийм үү?

-Манай Үндсэн хуулийн юу нь буруу гэдгийг хэлэх үү? Байгалийн хуулийг зөрчсөн. Ерөнхийлөгч, УИХ-ын дарга, Ерөнхий сайд гурав нь маш шударга, ухаалаг хүмүүс байх бөгөөд бие биенээ хянаад явна гэж ойлгосон. Бурхан шиг сайн хүмүүс байх нь. Гэтэл тийм биш, энд гурван чөтгөр байвал яах вэ гэж бид бодож, тооцоолоогүй. Байгаль дээр байхгүй тийм ариун нандин юмыг бид сэтгэсэн. Тийм юм хэзээ ч байхгүй шүү дээ. Энэ бол хүн төрөлхтний оюуны гутамшиг болсон тогтолцоо. Хэрэв үүнийг математик загварчлалаар харах юм бол олон түмний доог тохуу болохоор юм.

-Таны яриад байгаа математик загварчлалаар болбол, бүхнийг хамгийн муу утгаар авч үзвэл энэ төр ухаалаг бололгүй “мулгуу” байсаар байвал хэзээ дэлбэрэх вэ?

-Ер нь дэлбэрчихсэн гэж үзэж болно. Дэлхийн II дайны үед, Халх голд байлдаж байхад ийм олон хүн үхээгүй. Зуу, мянган төгрөгнөөс болж, зодоон нүдээний улмаас манайд хоёр өдөрт есөн хүн нас бардаг гэж байна. Зуурдаар нөгчих, автомашинд дайруулах зэргээс биш шүү. Энэ бол сөнөсөн нийгмийн жишээ. Үүнээс илүү сөнөнө гэж юу байхав.

-Та бол инженер хүн. Технологийн салбарын хөгжлөөр тэргүүлдэг Английг орхиод энд ирсэн. Энэ сөнөсөн эх газарт, үзэн ядан ядан амьдраад байгаагийн чинь шалтгаан юу юм бэ?

-Яагаад байж болохгүй гэж (инээв). Би монгол хүн. Монголоо бид аврахгүй юм бол ямар Английг, АНУ-ыг аврах юм уу? Утгагүй биз дээ.

-Хэрэв та Англид байсан бол азанд найдахгүй, таньдаг хүнээс тусламж гуйхгүйгээр нээлтээ хэрэгжүүлээд явах байсан. Манайд энэ салбар хөгжөөгүйн улмаас адил насны, адилхан мэдлэгтэй англи хүнээс маш муу нөхцөлд ажиллаж байгаа. Магадгүй та бид хоёр улс төрийн тухай ийм их ярихгүй, харин ч таны нээлтийн тухай түлхүү ярих байсан байх л даа. Энд харамсдаг уу?

-Тийм ээ, тийм байх. Би хэрэв англи хүн байсан бол ийм стрессгүй, ингээд өвдөж хэвтэхгүй байсан байх. Найман цаг ажиллаад, бусад үед нь унтаж амраад жаргалтай амьдарна. Гэвч миний зорилго өөр. Аль багаасаа л Монголыг Японоос илүү хөгжилтэй, техник технологи хөгжсөн улс болгохсон гэж боддог байсан. Үүндээ хүрэх гээд л явж байна. Азаар тэнд хүрэх зам бага багаар ахиад л байна. Хоёр алхмаа давчихлаа. Эхнийх нь Англид очиж ажиллаж, тэдний юмыг сурч ирэх, хоёрт, бүтээлээ хийж практикаар батлах. Одоо гурав дахь алхам үлдсэн. Энэ мулгуу төрийг ухаалаг болгох Ерөнхийлөгчийн санаачилгыг дэмжээд, хэрэг нь бүтвэл бид автоматаар Азийн бар болно.

-Гурав дахь алхам бол танаас шууд хамааралгүй юм байна, тийм үү?

-Тийм. Ер нь бол гурав дахь алхмыг хийх гээд Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, бас Л.Гантөмөр сайд үзэж байна. Инженерийн мэдлэгийг шалгадаг төр дэлхийд байдаггүй, үүнийг практик л шалгадаг гэж Л.Гантөмөр сайд хэлж байна. Мэдэж байгаа мөртлөө хийх боломж нь алга. Энэ пролетари дэглэмээ боль, агентлагуудаа больё, цөөлье гэж Ерөнхий сайд ярьж байна. Гэтэл нөгөөдүүл нь тоохгүй. Дург үй хүргээд байвал суудлаас чинь буулгачихна л гэнэ. Энэ нь боломжтой, бүх сайд нийлээд л сольчихно шүү дээ. Чи бид хоёр ч гэсэн сайд байсан бол бараг тэгнэ дээ. Би хэрвээ зорилгогүй, мэдлэггүй байсан бол дамын наймаа л хийнэ, би шууд сайд болбол хэдэн цаас л бодно. Энэ бол байгалийн хууль, зүй тогтол. Тэр хүмүүсийн буруу биш. Гэтэл Ерөнхийлөгч хуулийн дагуу хулгай хийж болоод байгаа бол хуулийг чинь өөрчлөөд өгье гэхээр хөдлөхгүй. Миний ойлгож байгаагаар энэ гурван хүн тэдний эсрэг тэмцэж байна.

-За тэгвэл бүхнийг сайн утгаар нь авч үзье. Танаас шалтгаалахгүй өнөө гурав дахь алхам хийгдлээ. Таны дөрөв дэх алхам юу юм бэ?

-Тэгвэл инженерүүд хамгийн чухал хүн болж, төрд ажиллах хүн олдохгүй болно. Тэд хамгийн өндөр цалин авна. Төрийн суудал хоосорч, бүгд хувийн бизнес хийгээд явна. Хүмүүс Н.Нацагням шиг хүн олон болчихвол болно гэж бодно. Тийм биш. Би нөгөө сурсан юмаа IT-гийн инженерүүдэд өгчихвөл тэд сураад, би хэрэггүй болно. Миний оюуны өмчийг монополь зах зээлээр хамгаалах ёстой. Тэр хүмүүс надаас юм сурчихаад миний юмыг хулгайлах боломж байхг үй. Гэтэл манайд бүх юм үүний эсрэг. Чөлөөт өрсөлдөөний, шударга өрсөлдөөний хууль ч гэх шиг. Монополь байж болохгүй ч гэх шиг. Бид капитализмыг байгуулах ажлын дарааллыг мэдэхгүйгээс болоод дандаа буруу хууль хийсэн. Манай засаглалыг терминатор засаглал гэдэг. Терминаторууд бүтээн байгуулалт хийж байсан түүх хаана ч байхгүй. Тэд ирээдүйгээс мөнгө зээлээд сонгуульд ялахын тулд мөнгө цацаад, эдийн засгаа үргэлж хасах хувь руу оруулдаг зэрлэгүүд. 70 жилийн бүтээн байгуулалтаа 20 жилийн дотор сүйтгээд хаячихсан. Бүх үйлдвэрийг склад болгож, техник үүдийг нь төмрийн хог болгосон. Бид төмсний үр тарьчихаад гүзээлзгэнэ ургахыг хүлээгээд байна. Ер нь дэлхий даяараа ардчилсан засаг паникт орчихсон. Хар тамхи, хүний наймаа нь дийлдэхээ больсон.

-Ухаалаг төртэй боллоо гэхэд хорьхон настай ардчилал зохицуулж чадах уу. Цаг үе өөр, ардчилал залуу байхад бид арай эрт шүүмжлээд, арай ихийг нэхээд байгаа юм биш үү?

-Ардчиллын түүх чинь Америк, Англи биш болчихоод байна. Бидэнд байгаа Хүннүгийн 2000 жилийн настай төрт ёсны түүх, ардын ёс заншил нь энэ дэлхийд байхгүй том олз. Тэд актив чадлаар, цэрэг цагдаагийн хүчээр зохицуулж болоогүй юм байна гэдгийг ойлгоод, ирээдүйгээ багаас нь хүмүүжүүлж байна. Бидэнд 2000 жил уламжлагдаж ирсэн зүйлийг тэд сүүлийн 20, 30 жил хийж байгаа юм. Ардчиллыг байгуулах зарчим нь үзэл суртал гэдгийг тэд баталчихсан. Түүнээс өмнө эрх зүйт төр байгуулна гээд явсан чинь хүмүүс нь биенээ алж хядаад эхэлсэн. Тэгэнгүүт шашинд оруулах гээд, бүтэн сайн болгон сүмд очно гэж хуульчилсан. Гэтэл шашин нь тэнэг болоод, амиа хорлолт ихсэж, оронд нь гэмт хэрэг багассан. 20, 30 жилийн өмнөөс ардчилсан, шинэ үзэл суртал гаргасан. Тэр суртлаар хүмүүжсэн хүүхд үүд нь том болоод, “Пөөх, манай Засгийн газар чинь ийм муухай шударга бус юм хийдэг юм уу” гэдгийг илчлээд, орос руу зугатаад байна. Энэ үзэл суртал нь манай сүүлийн 70 жилийнх биш, тэртээ Хүннүгээс улбаатай эд. Тийм болохоор дэлхийд байхгүй ардчилсан төр байгуулах боломж нь бидэнд бий.

-Тантай ярилцлага хийх гэж асуулт бэлдэхдээ, мөн энд ирэхдээ улс төр, нийгмийн тухай ийм удаан ярина гэж ер бодсонгүй шүү.

-Энэ бүхэн чинь миний ажилд саад болоод байна шүү дээ.

-Ер нь бид болохгүй байна, энэ улс төр, нийгмийн тогтолцоо нэг л биш байна гэдэгтэй хэзээ нүүр тулсан бэ?

-Анх 1998 онд Англид очоод, жинхэнэ ардчилсан засагтай, чөлөөт өрсөлдөөн чихэр шиг гоё л гэж бодож байсан. Гэтэл Тони гээд танил маань “Англи муухай, хар тамхиндаа идэгдсэн, ялзарч байгаа нийгэм. Харин та нар ямар ч мафи байхгүй, биднээс илүү гоё” гэхээр нь эхлээд зугатсан. Энэ шизотой баагий байна гээд. Дараа нь “Alstom”- д байхад тэд бүгд л ийм зүйл ярьж байсан. Тэгэнгүүт нь бодсон. Монгол маань буруу замаар явааг ойлгосон. Хар тамхины бизнесийг төрийн томчууд хийдэг, хар тамхи сонгуулийг спонсорлодог. Өнөөдөр манайд орж ирээгүй ч, ирээдүйд үгүй гэх газаргүй.

-Та аль эрт л ийм бодолтой байж. Таны нэрлэсэнчлэн терминатор засаг танд шагнал өгсөн. Тэр үед эд намайг урвуулах гэлээ гэж хардаж байв уу, аль эсвэл гэгээ гийж байгаа юм байна гэж бодсон уу?

-Терминатор засаглалыг өөрчлөөд, ардчилсан II хувьсгал хийе гэсэн хүмүүс байна. Тэд надад энэ шагналыг өгсөн.

-Та өөрийгөө цаг үеэ зөв олж төрсөн хүн гэж боддог уу?

-Тийм, хэрвээ өөр цаг үед төрсөн бол энийг хийж чадахгүй. Арай хөгшин байсан бол чадахгүй, арай залуу байсан бол хожимдох байсан. Азтай цаг үед төрсөн хүн гэж өөрийгөө боддог.

-Технологийн эрин ирлээ гэж байна. Таны хувьд бол сайн мэдээ байх л даа. Гэвч хүмүүс улам бүр залхуу, амьдрал уйтгартай, сонирхолгүй болоод байх шиг санагддаг юм. Дэлхийн хүн ам өсөөд байгаа боловч технологийн хөгжил ажлын байрыг булааж байна. Үүнийг та юу гэж хардаг вэ?

-Ер нь явж явж балар эртнийхээрээ амьдарч байсан бол хамаагүй жаргалтай байх байж. Ядаж л энэ радио долгион чинь хүнийг халзан болгож, бас стресстүүлж байна. Ямар сайндаа л Японд ямар ч wi-fi-гүй, интернэтгүй хот байгуулахыг хүмүүс хүсэж байх вэ дээ. Онлайнаар дэлгүүр хэсэж, бүхнээ бэлдүүлээд хөдөлгөөн ч хоригдож, хоол шингэхээ байх нь. Ямар ч технологигүй, сэлмээрээ байлддаг байхад жаргалтай байжээ. Яаж ч байлдсан ийм олон хүн үхэхгүй шүү дээ.

-Та ер нь шашинд итгэдэг үү?

-Дээр үед хүн эхлээд пионер, дараа нь намын гишүүн, үхэхээсээ өмнө ламын гишүүн болдог гэж ярьдаг байсан даа. Би бол бүх шашныг хүндэлдэг. Тэрнээс биш учиргүй шүтээд, сүсэглээд явдаггүй. Гэхдээ буддын гүн ухаан, философи, хоосон чанарын тухай сонирхдог.

-Завгүй их ажлынхаа дундуур та өөрийгөө яаж амраадаг вэ?

-Спорт надад амралт болдог. Хөлбөмбөг, сагсан бөмбөг тоглоно. Найз нарыгаа дуудаад найр хийнэ. Олон нийтийг хамарсан найр хөгжөөхдөө би их авьяастай (инээв). Бусдаас илүү цагаар хөдөлмөрлөдөг шигээ илүү хэмжээгээр стрессээ тайлдаг. Найзуудынхаа бичлэг энэ тэрийг харахаар би л яриад, бусад нь сонсож суугаа харагддаг (инээв).

-Ажил, амралтын заагийг хэр сайн олдог хүн бэ?

-Сая бол үнэхээр шахуу ажиллалаа. Цаашид тэр заагийг олж амьдарна гэж бодож байна. Тэгэхгүй бол эрүүл мэнд дийлэхгүй нь бололтой.

-Амьдралдаа хамгийн их урам хугарч байсан үе тань хэзээ вэ?

-Үгүй ээ, нэг их тэгж байгаагүй юм байна. Миний хүсэж зорьсон юм биелээд л явдаг. Би конкурст үнэхээр сайн бэлдсэн мөртлөө тэнцээгүй. Гэхдээ би шантралгүй өөрийгөө хурцлаад, дараа жил нь дайраад л орсон. Ер нь намайг түлхэх, эсэргүүцэх нь улам л хурцалдаг. Сая нээлтээ турших гэж дөрвөн жил цалингүй ажиллахад хүмүүс боль гэж хэлж байсан. Гэвч тэр болгон намайг хурцлаад, дургүй хүргэдэг байхгүй юү. Миний хувийн характер л байх. Би ер нь төрөлхийн зөрүүд. Манай аав тийм хүн байсан. Одоо миний хүү ч тэр, энд суу гэвэл суухгүй, битгий суу гэвэл сууна. Генийн юм байх.

-Яагаад энд ингэж “үйлээ үзээд” амьдраад байгааг тань ойлгочихлоо. Анх ирэхдээ та технологийн салбар нь бусдаас хэдэн жилээр хоцорсон Монгол Улсаа цоо шинэ зах зээл гэж харсан уу, дэмжих хүн нэг ч үгүй “эзгүй цөл” гэж бодож байв уу?

-Би монгол хүн. Монголдоо байгаа мөртлөө хөлөө олохгүй бол хохь нь биз дээ. Технологи хөгжөөгүй тусмаа надад сайн. Би бусдад технологио өгнө, заана. Энэ нь харин ч бахархал. Тийм учраас л би бүх юмыг нь сурах гэж өөрийгөө зовоосон юм.

-Таныхаар хүний оюун ухаанаар бүтсэн хамгийн том нээлт, бүтээл юу байсан бэ?

-Бүх л нээлт цаг үедээ чухал шүү дээ. Жишээ нь, Пифагорын теорем маш чухал нээлт. Компьютерийг бүтээсэн нь бас л чухал. Үе үедээ өөр болохоор оноож хэлэх хэцүү юм. Сүүлд “Apple”-ийн Стив Жобсоор үнэхээр бахархсан. Бакалаврын диплом ч үгүй тэр хүн дэлхийг өөрчилж чадлаа. Миний хүсэж байсан гоё юмыг хийсэн.

-Яг одоо та юу мөрөөдөж байна вэ?

-Нөгөө гурав дахь алхам хийгдчихвэл, хүмүүст юмаа хийж өгчихөөд шууд тэтгэвэртээ гарах юмсан гэж мөрөөдөж байна. Амрахаараа би хөлбөмбөг тоглоно. Тэрнээс цаашихыг би хийх шаардлагагүй. Инженерүүд над шиг үйлдлийн систем зохиох шаардлагагүй, миний тэр үйлдлийн системийг ашиглаад л барууны сеньор инженерийн түвшинд гар утас шиг цахим төхөөрөмж, бүтээгдэхүүн хийж чадна. Тэгээд л болоо. Миний хийх ажил энэ. Түүнээс цаашаа надтай надгүй явчихна.

-Одоо ер нь хөлбөмбөг, сагсан бөмбөгт хэр их цаг зарцуулж байна вэ?

-Би хөлбөмбөг ер тоглохгүй байгаа. Сагсыг хааяа тоглож байна. Өөртэйгөө хөл гар нийлэх хүмүүстэй тоглох, хожих, хожигдох сайхан шүү дээ.

-Тэгвэл твиттер, фэйсбүүкт?

-Бараг зарцуулдаггүй дээ. Фэйсбүүк хуудсанд маань орж ирсэн найзын хүсэлтийг цөмийг нь аваад, бусдыг нь уншихгүй шууд хаадаг. Компьютероос аль болох хол байхыг хичээж байгаа.

-Зөвхөн таны хэрэглээнд байдаг, цорын ганц хувь бүтээл олон уу?

-Зөндөө, зөндөө. Дэлхийн зах зээлд гаргаагүй гоё гоё санаа ч олон байна. Жишээ нь, Монгол ирсэн хойноо маш хямдхан сигнал генератор хийсэн.

-Нээрэн та монтёр хийж байсан гэж сонссон. Хэр удаан ажилласан бэ?

-Бүр анхны ажил гэвэл Монголд байхдаа цэвэрлэгч хийж байлаа. Зуны амралтаар Найрамдлын районы (хуучнаар) дэлгүүрүүдэд ачигч, монтёрыг нэгтгээд туслах ажилчин гээд хоёр ажил хийлгээд нэг цалин өгдөг байсан. Дараа нь Сансрын дэлгүүрт ачигч хийсэн. Конкурст тэнцээгүй гээд нэг жил монтёр хийж тэр мөнгөөрөө физик, математикийн багш хөлслөөд, дараа жил нь их сургуульд орж байлаа. Агаарын биш кабелийн шугамны монтёр байсан болохоор дандаа тоос шороо, тугалганы үнэр дунд ажилладаг байсан. Бас гэрийнхээ хар бор ажлыг хийнэ. Хаана юу эвдэрнэ, бүгдийг засдаг байсан учраас манай гэрийнхэн намайг “Манай трактор” гэж нэрлэдэг байсан.

-Тэр үед та ирээдүйгээ юу гэж хардаг байв. 20 настай таны бодож мөрөөдөж байсан зүйлсээс өнөөдөр хэр олон нь биелсэн байна вэ?

-Долдугаар ангиасаа л төлөвлөгөө гаргаж, физикийн хичээл дээр янз бүрийн фантааз ургуулж, ирээдүйдээ Англи, Америкт инженер болж, Монгол Улсаа хөгж үүлэх юмсан гэж бодсон, түүндээ ч итгэлтэй байсан.

-Та уран зохиолын ном уншдаг уу. Ямар зохиолд дуртай вэ?

-Би амьдралдаа уран зохиолын ном уншиж үзээгүй. Миний унших инженерийн ном дэндүү их байдаг болохоор, нүд чилээсэн юмнаас хол байхыг хичээдэг.

-Ингэхэд та шагналын 100 сая төгрөгөөрөө юу хийсэн бэ?

-Дөрвөн жил цалингүй ажилласан хүн чинь өрөндөө өгөлгүй яахав. Ямар хулгай хийж амьдралтай нь биш, дөрвөн жил ах дүү, найз нөхдөөсөө зээл хийж л амьдарсан. Мөн хүүхдүүдийнхээ сургалтын төлбөрт зарцуулсан. Саяхан би хоёр төсөл хэрэгжүүлэх гээд Ерөнхий сайдад өгсөн. Туслахууд нь баруун зүүнээрээ сольё гэсэн. Намайг дахиад өрөнд оруулж, дөрвөн жил үнэгүй ажилла гээд байгаа (инээв). “Агуу бүтээлийг амлахгүйгээр хийх ёстой” гэж Пифагор хэлсэн байдаг. Хэлэхгүйгээр хийе гэхээр төсөл болгоод мөнгө авч болдоггүй. Тэгээд гацаанд орчихоод байгаа. Ер нь бол ахиад цалингүй ажиллахаар байна. Уг нь их гоё санаа. Хэрэв бүтвэл энэ утаа мутаа байхгүй болно. Дэлхийн зах зээл бидэнд нээгдэнэ. Бүх юмаа хойш тавиад үүнийгээ хийнэ л гэж бодож байна даа.