Хилгүй зүрхэн

             Нэг л мэдэхэд цаг хугацаа харвасан сум лугаа өнгөрч, нэг л мэдэхэд ураг төрөл алсран холдсон байх. Эрүү яс байтугай элгэн садан салдаг хорвоогийн жамтай эс хүссэн ч эвлрэхээс аргагүй боловч зүрхэндээ хилгүй, сэтгэлдээ тээггүй бол холбох зай яахин алсрах.

Дор таны үгээр нь учран золгох Б.Түмэн-Өлзий Өвөрмонголын Баарин барууны хошууны хүн. Их сургуульд монгол хэл, утга зохиолын мэргэжил эзэмшсэн тэрбээр “Өвөрмонголын сурган хүмүүжүүлэх сэтгүүл”-д хорь шахам жил сэтгүүлчээр ажиллаж, өөрийн нь хэлснээр колони орны хүний “сэтгэлийн гажиг”-ийн нөлөөгөөр зохиолчийн зөнгөө даран, эх оронч үзлийн нөлөө туссан нийтлэл нэлээдийг бичжээ. Энэ зуур “Царай”, “Голын дуун”, “Хүний нутагт”, “Хэнз бодол, хэнз үг” зэрэг ном бичсэн нь Өвөрмонголд ихээхэн алдаршсан аж. Намтарт нь Өвөрмонголын ардын намд нууцаар элсэн орсон түүх ч бий. Япон Монгол, Америкаар асуулт бэдрэн яваа нь ч бас багтана. Одоо Нью-Йоркт амьдарч буй тэрбээр Өмнөд Монголын хүний эрхийн мэдээллийн өртөөнд судлаачаар ажиллаж байгаа.

            Жамъян-Очирын Тэгшжаргал Нью Жерсид болдог Чингис хааны тахилгад та гурав дахь жилдээ оролцож байна гэсэн. Энэ ёслолд ирэхдээ та сэтгэлдээ чухам юу боддог вэ?

            Буянмэндийн Түмэн-Өлзий Америкт ирснээсээ хойш буюу гурван жил энэ ёслолд алгасалгүй оролцсон. Бид өөрийн гэсэн агуу өвөг дээдэстэй, түүнээ марталгүй шүтэж явах, үндэс угсаагаа гэсэн сэтгэлээ дотроо тээж явах гэдэг нэг ёсны хариуцлага гэж би боддог. Нөгөө талаас би өвөрмонгол, колоничлогдож байгаа орны иргэн учир өөрийн мэдэлгүй сэтгэлийн гажиг шиг тийм хүчтэй үндсэрхэг үзэл надад суужээ. Монголтой холбоотой бүхий л юмсад мэдрэмжтэй байж, юу ч байсан цагаа гаргаад оролцдог. Чингис хаан бол энгийн биш, өнөө цагийн ерөнхийлөгч гэх ойлголтоос дээхнүүр хүн. Монгол хүний бахархал, төлөөний нэр. Хаана ч явсан чамайг мэдэхгүй байж болох ч, Чингис хааны үр удам гэвэл танихгүйн зовлонгүй.

            Ж.Т. Би энэ жил анх удаа оролцсон учраас нарийн ширийнийг тийм ч сайн мэдэхгүй л дээ. Гэвч өнгөн талдаа Чингис хааны тахилгын ёслол мэт боловч далд бас нөлөө тусгал их байгааг анзаарлаа. Хүний нутагт аж төрж буй монголчууд нэгнээ олж, мэнд мэдэж, монгол соёл түгэн дэлгэрэх, мартагдахгүй байх утга агуулга бас байна. Үүнээс гадна бас өөр зүйлсийг та анзаарч, ойлгосон нь лав?

            Б.Т. Хамгийн гол нь Чингисийн үр удам өөрөө өөрийгөө хүлээн зөвшөөрөх. Энэ л юм. Жишээ нь, би Америкт ирэхээс өмнө хазара нарын тухай номноос л уншсан болохоос биш, биечлэн уулзаж, үзэл бодлоо хуваалцаж, үгсийн санд нь монгол үг хэчнээн байдаг, Монголын өндөрлөгт байдаггүй ч мал малладаг, сүү цагаан идээ боловсруулдгийг нь таньж байсангүй. Харин энд уулзаад мэдлээ. Өвөрмонголтой уулзаагүй Монгол улсын хүн биднийг хятад ч юм уу, янз бүрээр боддог. Гэвч Чингисийн тахилгад газар газрын монголчууд учран золгоод, арга хэмжээний явцад өөр өөрийгөө хараад, бид адилхан монгол юм байна, яах аргагүй энэ цагаан сахалтай хүний үр удам юм гэдгээ хүлээн зөвшөөрөх нь чухал утга агуулга нь байх. Хүмүүс ирэхдээ ингэж бодоогүй байж болно. Гэвч үр дүн нь ийм байдаг. Энэ бол бүхэл бүтэн нэг улсын соёл сэтгэлгээний бүрэн цогц үйл явдал.

            Ж.Т. Сүүлийн үед даяарчлалын тухай, дэлхийн иргэн байх тухай яриа хөөрөө гарах нь их болж. Энэ ялангуяа залуу хүмүүсийн сэтгэл санааг их татдаг бололтой. Дэлхийн иргэн гэх бантангийн нэг хэсэг байхаас илүү хувь монгол хүн байна гэдэг таны хувьд хэр эрхэм зүйл вэ? 

            Б.Т. Даяарчлал, дэлхийчлэл гээд байгаа нь том гүрнүүдийн жижиг орныг залгих, өөртөө нийлүүлэх, үндэснийх нь соёлыг хувьдаа уусгаж, итгэлийг нь бууруулах явуулга. Нөгөө талаар энэ нь хөгжил буурай орны хүмүүст таатай ч юм шиг сонстдог байх. Өөрийгөө үгүйсгэж, гадаад руу гарчихмаар ч юм шиг санагдуулах энэ арга нь үндсэндээ бол мэхлэл юм. Цөөн улсын соёл үлдээд, бусад соёл арчигдана гэсэн үг. Хэл соёлоос авахуулаад бүх зүйл үүнд багтаж байна. Ийм оролдлого урьд ч гарч байсан. Жишээ нь, А.Гитлер Европыг дайнаар нийлүүлэх гээд чадаагүй. Тэгтэл Европын холбоо гэж бий болоод, зугуухан, маш амархан нийлүүлчихлээ. Хэлбэр нь л өөр болохоос биш утга нь нэг юм.

Би ч залуу ч байсан. Залуу хүн бусдыг шүтдэг, өөрөөс нь хөгжилтэй гэж бодсон улс орныг шүтдэг нь жам. Харин тавь хүрээд Монгол гэж юу вэ гэж бодоход оюун ухаан, эдийн засаг, бидэнд заяасан газар орон, цаг агаар гээд энэ дэлхийн 200 орчим улсаас дутах юм алга байна. Тийм учраас бид монголоороо бахархах хэрэгтэй. Гэвч сэтгэлийн хөөрлөөр биш. Надад монгол хүн болсны хувьд бахдах зүйл ихээс биш, харамсах юм даанч үгүй. Орчин үеэс багахан хоцорсон, эдийн засгийн хувьд таагүй байгаа боловч өнөө цагийн таатай амьдрал гээд дэлхийн нийтийн нэрлээд байгаа чинь их олон үнэ цэнэтэй зүйлээ алдсны хувьд сольж авчирсан зүйл шүү дээ.

            Ж.Т. Та Японд дөрвөн жил, Монголд зургаан жил, амьдарсан. Одоо бид Америкт уулзаж байна. Өөр газар аж төрөхөөр амьдралын хэвшлээс эхлээд бодол сэтгэлгээ хүртэл хүссэн хүсээгүй өөрчлөгддөг. Танд тийм зүйл ажиглагдах юм уу?

            Б.Т. Би Японд байхдаа ч, Америкт ирэхдээ ч энэ газруудыг эцсийн цэгээ гэж бодож байгаагүй. Аль нэг өдөр, нас өндөр болохоор Монгол газартаа очиж амьдарна гэсэн бодол бий. Тийм учраас нутаг солигдоод, сэтгэлээр унах асуудал байдаггүй. Мэдээж хүн өссөн соёлоосоо өөр соёлтой нүүр тулна гэдэг үнэхээр хэцүү. Мэндлэх хүндлэх ёсноос эхлээд цаг агаар, хоол унд зэрэг нь тэс өмнөө. Энэ их хэцүү бөгөөд дахин төрж байгаагаас ялгаагүй ч юм шиг. Жишээ нь, зун болохоор эндхийн чийг хэцүү байдаг. Би чинь Монголд хуурай газар салхинд үлээгдэж өссөн хүн болохоор тэсэхгүй. Өөр соёлд амьдарна гэдэг аз жаргалтай биш, энэ бол нэг талын зовлон. Гэвч би өөрөө үүнийг эрж, дуртайдаа амсаж байгаа учраас сэтгэлээ тэнцүүлж, дасахаас өөр аргагүй.

            Ж.Т. Урьд таны Америкийн талаарх төсөөлөл ямар байсан бэ. Энд ирээд ялгаа заагийг нь бүр сайн харж байгаа биз. 

            Б.Т. Барууны ертөнц бол хүн төрөлхтний хамгийн дэвшилттэй ертөнц гэж ярьдаг. Чухам тэр дэвшил гээд байгаа нь юу вэ, биднийхээс юугаараа өөр бөгөөд илүү гэцгээдэг юм гэдгийг мэдэх гэж ирсэн. Өнөөдөр ч энэ тухай эргэцүүлсэн хэвээр.

- Тэр нь жишээ нь юу байв?

-Дэвшилт орны хүмүүсийн харьцангуй буурай орны хүн ардаас ялгагдах тал бол амьдралын тансаг, технологийн зөрүү биш харин хүн эрх тэгш байх болоод хүний бүтээлч чадвараа бадруулах боломжид байна. Үүнийг л би ажигласан.

            Ж.Т. Та түрүүнд колони орны хүмүүст өөрийн мэдэлгүй “үндсэрхэг үзлийн гажиг” суудаг гэж хэлсэн. Нийтлэлч, зохиолч хүний хувьд энэ хамгийн түрүүнд бүтээлд чинь тусгалаа олдог байх, тийм үү?

            Б.Т. Үндэснийхээ талаар хүмүүс барагтай бол бичдэггүй үед би хуй салхи шиг боссон хүчтэй нийтлэлүүдийг анх бичсэн. Нийтлэл чинь зохиолоос илүү бусдад шууд хүрдэг эд. Тэгэхдээ би өвөрмонголчуудын өөрийн дутагдлыг илүүтэй шүүмжилдэг байсан. Үндэсний доройтол гэдэг нэг үзүүрээс болдоггүй. Хятад зөвхөн хүчирхэг байгаад нь асуудлын цөм бишийн тухай долоон жил бичсэн. Ингэхдээ бусдыг хараахаас илүү дутагдлаа олж харж, шүүмжилбэл өөрийгөө дээшлүүлнэ гэж бодсон. Нөгөө талаар Хятадын колоничлолын бодлогын ов мэхийг илрүүлэн бичсэн. Тэд колони орны иргэдийг ирээдүйгүй мэт бодуулж сэтгэлээр нь унагаад, өөртөө итгэх итгэлийг үгүй хийхийг зорьдог шүү дээ.

            Ж.Т. Таныг багад ч, мөн одоо ч ийм кампанит ажил явж л байгааг мэднэ. Харин юу таныг энэ бүхэнд уусаж авталгүй, монголоо гэх үзэл тань хүчирхэг хэвээр үлдэхэд нөлөөлсөн юм бэ?

Б.Т. Би удам угсаатай айлын хүүхэд, Бааран хошууны тайжийн хүү. Миний аав Хятадад олон жил хэлмэгдсэн. Тиймээс миний багад манай гэрт өрнөдөг яриа бүхний гол сэдэв нь монголчуудын хувь заяа, бидэнд тулгарч буй бэрхшээл, хятадууд хэчнээн хүнийг хэлмэгдүүлсэн зэрэг байв. Энэ их нөлөөлсөн. Дараа нь дунд сургуульд байхад завшаанаар манай багш нар их үндсэрхэг хүмүүс таарсан. Тийм мундаг багш олон байсны хүчинд өнөөдөр над шиг хүмүүс байгаа юм. Угтаа тэд биднийг бодвол тэрхүү хэлмэгдүүлэлтийг биеэр туулж, тархи угаалтанд ид орсон хүмүүс байтал өөрсдөөрөө үлдэж чадсан байна. Миний багын монгол хэлний хичээл барагтай л үндсэрхэг үзлийн хичээл байлаа. Өөрийн маань чармайлт ч бас байсан.

            Ж.Т. Зохиолч болъё гэсэн зөн танд хэзээ ирэв. Багаасаа л бичдэг байв уу?

            Б.Т. Багаас л миний мөрөөдөл байв. Хүүхэд байхдаа их уншсан, өөрөө ч сайн бичдэг байлаа. Багш нар маань дэмжиж, урамшуулна. VII ангид байхдаа найруулал бичсэн нь аймгийн сонинд нийтлэгдэж сургуульдаа домог шиг л ярианы эзэн болж байлаа. Аймгийн төв манайхаас 300 гаруй км-ийн зайтай шүү дээ. Тэгсэн удалгүй дөрвөн юанийн цалин ирсэн нь тухайн үедээ (1974 он) мундаг мөнгө байлаа. Багш нар миний бичсэнийг дээд ангийн ах эгч нарт уншуулж байсан. Ер нь зохиолч болох авъяас, зөн бага ч гэсэн байсан гэж боддог.

            Ж.Т. Уран зохиол өөрөө үүргээс ангид, зохиолчид ямар ч “ёстой”-г тулгаж болдоггүй. Гэвч зарим зохиол тэмцлийн маш том хэлбэр, өдөөгч болсон жишээ бишгүй. Хэн нэгэн улстөрчөөс илүү аажмаар нийгмийн оюун санаад нөлөө тусгал үзүүлсэн нь ч олон. Тиймээс зохиолчийн шууд биш ч дам утгаар нийгмийн өмнө хүлээх үүрэг таныхаар юу вэ?

            Б.Т. Зохиолч мэдээж өөрийн ертөнцийг харах үзэлтэй болж төлөвшсөн байгаа. Тиймээс яалт ч үгүй сод бүтээлд нь түүний үзэл бодол мэдэгдэхгүйгээр тусаж таарна. Жишээ нь, би өвөрмонгол хүний хувьд хятадууд биднийг яаж дарлаж, эдийн засгаар дарамталж байгаа тухай зохиол бичье гээд бодвол амжилтад хүрэхгүй. Харин энэ үзэл дотор чинь нэвчсэн байдаг учраас өөрийн мэдэлгүй цаанаас гаргаж байгааг л хүмүүс үүрэг болгож хардаг юм уу даа.

            Ж.Т. Зохиолч болох хүслийг тань хамгийн их өдөөсөн зохиолч, зохиол гэвэл юуг нэрлэх вэ?

            Б.Т. Яг бичихэд, бийр барихад хүргэсэн тийм зохиол, зохиолч үгүй. Энэ бол нийгмийн асуудал. Харин шүтдэг зохиолч бол бий. Хаашаа ч явсан Д.Нацагдоржийн зохиолуудыг би нүүдэл болгондоо авч явдаг. Түүний монгол хэл бол өнөөдрийхөөс өөр. Барууныхан сонгодог зохиол гэдэг шиг Д.Нацагдорж бол Монголын сонгодог. “Миний хэнз хурга”-д гоё чамин үг нэг ч байхгүй хэрнээ тэрл жинхэнэ монгол хэл байдаг. Тэрнээс биш өнөө цагийн, англи хэл шиг тонгоруулж, будилуулсан зохиолуудаас би аль болох зай барьдаг. Япон зохиолуудад бас дуртай. Мэдээж дэлхийн сонгодог бүтээлүүдийг шүтэн уншихаас өөр аргагүй. Тэр дундаа орос зохиолчдыг би шүтдэг.

            Ж.Т. Зохиол бичдэг хүнээс гадна жирийн уншигчдад өөрийн гэсэн сайн, муугийн үнэлэмж тогтсон байдаг. Таны хувьд ямар зохиолд сайн гэх үнэлэлтэд багтах вэ?

            -Энэ бол янз янз. Зарим зохиол мэргэжлийн ажилласнаараа хүнийг бишрүүлдэг. Энийг ямар гайхалтай зохион байгуулаа вэ гэхчлэн, зохиолын бүтэц талаасаа. Монгол зохиол бол хэлээрээ татдаг. С.Эрдэнийн зохиол хүний яруу тансаг хэлээрээ хүний татна. Тэр бол монгол хэлний оргилд нь тултал бичсэн хүн. “Уянгын тойрог”-ийг би гурван удаа уншсан. Хүн дуртай номоо давтан унших дуртай л байдаг шүү дээ.

            Ж.Т. Та өөрийнхөө зохиол бүтээл, нийтлэлийг шударга үнэлж чаддаг уу. Өөртөө ер нь хэр шүүмжлэлтэй ханддаг вэ?

            -Би өөрийн бүтээлийг түүхийгээр хэзээ ч гаргадггүй. Болоогүй санагдвал хэдэн жилээр ч орхичихно. Хуучны адил сонинд өгдөггүй, блогтоо бичдэг ч түүхий юм хэзээ ч нийтлэдэггүй. Миний өөрийн мэдлэгийн хувьд хамгийн оргилд нь хүрсэн гэснээ л бусадтай хуваалцдаг учраас муу байна гэж боддог юм байхгүй.

            Ж.Т. Нийтлэлч, зохиолч хүн цаг үеэсээ түрүүлж сэтгэхээс аргагүй. Тэгвэл үүнээс ч илүүгээр, бичсэний дараа ч цаг үе нь болоогүй гээд хав дараад үлдсэн зохиол танд байдаг уу?  

            -Өвөрмонголд байхад тийм зүйл их байсаан. Одоо харин энэ чөлөөт ертөнцөд тиймийн зовлонгүй. Нийтлэлч хүн бусдаас урьдаж сэтгэхээс гадна хүнээс өөрөөр сэтгэх ёстой юм шиг. Хүнд содон санагдахаар. Яг үнэнийг хэлэхэд нийтлэлч, зохиолч хувь хүний онцлог, бичлэгийн өөрийн гэсэн аргаараа хүнийг татдаг. Урьд хүн тэр тухай нь бичсэн байхыг үгүйсгэхгүй ч өөрийн онцлогоор бичсэн учраас содон тусдаг шүү дээ. Дуучин ч ялгаагүй. Норовбанзад гуайн дууг урьд олон хүн дуулж л байсан ч, түүнийхээр л хүмүүс одоо эргээд дурсдаг.

             Ж.Т. Бүхий л зохиолч уншигчид зориулж бичдэг. Таны хувьд уншигчаас авсан хамгийн сайхан урмын үг юу байсан ба. Үүн дээр нэмэхэд уншигчдийн хэлсэн сэтгэгдэл дараа дараачийн бүтээлд тань нөлөөлөх нь хэр их вэ?

            Б.Т. Уншигч өөрөө адилгүй байдаг. Таны зохиолуудад автаад, дайны цагийн байлдан дагуулагч, хувьсгалын тэргүүн шиг бодох нь ч бий. Өвөрмонголд намайг хүмүүс тэгж үздэг байсан. Гудамжинд таарахаар залуус хоорондоо нударч яриад л, миний зохиолын нэрээр нэрлэгдсэн гуанз ч бий болж байлаа. Ийм үед энэ бүхэнд согтуураад өөрийгөө хэн билээ гэдгээ мартаж эхлэх үе байдаг. Их бага хэмжээгээр урам авч байсан ч дараагийн бүтээлд нөлөө үзүүлсэн гэж би бодохгүй байна. Тэр үедээ л дууссан. Монголын уншигчид “Зууны мэдээ” сонины сонинд гарсан өгүүллийн сэтгэгдэлд “Өвөрмонголын Баабар” гэхэд, манайхан намайг “Одоо үеийн Инжинаш” хэмээж байсан ч би тийм хэмжээнд угаас хүрээгүй учраас нэг их баяр болж санагдаагүй. Болжморыг бүргэдтэй зүйрлэснээс ялгаа юун.

            Ж.Т. Өөрийн дотоодоо шүүмжилсэн нийтлэлүүдийн тань гол цэг нь, төв санаа нь юу байсан юм бэ?

            Б.Т. Бидний ахуй амьдрал доошилсон, газар нутгаа алдаад, уламжлалт аж ахуй эрхлэх нь багасаж, монгол үг хэлж чадах хүмүүс цөөрөөд байсан үед зохиолч, дуучин, зураач нар бүхнийг их гоё болгож харагдуулахаар бүтээл туурвиж байсан. Монгол гэрийг хараа ч үгүй хүн гэр гэж шүлгэлэх жишээний. Үүнийг би шоолж, “Хоёр сая худалч” гэсэн нийтлэл бичсэн. Бид үндсээрээ худалч болжээ, юу болчихоод байхад та нар юу гэж бичээд байна вэ гэж асуудал хөндсөн. Мал сүрэг нь барагдахгүй их болж, бараг дэлхийн бөмбөрцөг даахаа байсан шиг худал бичихээр манай жинхэнэ амьдралыг хэн бичих вэ гэж. Энэ бол их хүнд сэдэв байсан. Хүмүүс янз янзаар хүлээж авч байсан. “Сүүдэр сэтгэгчтэй хүмүүс” нийтлэлдээ бидний түүхийг хятадууд бичих болж, бид өөрийнхөөрөө сэтгэхээ байсныг шүүмжилсэн. Хэлэхэд жижиг сэдэв шиг хэрнээ энэ чухал юм шүү.

            Ж.Т. Би хятадад дуртай монгол хүнийг нэг ч харж байгаагүй. “Хятад 2020 онд АНУ-г эдийн засгаараа гүйцнэ” гэх зэргийн мэдээг хараад нэг ч удаа баярлаж байсангүй. Харин танд Хятадын тухай элдэв мэдээлэл ямар өнцгөөр буудаг бол?

 Б.Т. Хятад улс бол хүнээр хэлбэл нэг хорт хавдартай өвчтөн сайн наймаа хийж байгаа хэрэг. Ийм л учир байна. Өөр юу ч биш. Эд хэдий баяжсан ч хорт хавдартай учраас удалгүй дэлбэрнэ, удахгүй үхнэ, нурна. Тэр нь өөрөөөс нь ирж байна. Тэд хамгийн хямд хөдөлмөөөр гадаадын бүх барааг Хятадад үйлдвэрлэж байна. Энэ хэрээр өөрийнхөө бүх нутгийг бохирдуулж байгаа нь зөвхөн агаар биш, уснаас эхлээд л бүх зүйлс. Тэндээс сонин хачин ураг төрж байна, хүмүүс хорт хавдар тусж байна. Тарианы газартаа барилга барих болсон. Баян ядуугийн зөрүү хэлэх юм байхгүй. Мөнгөтэй нь түүнийгээ Америк руу зөөж байна. Эцсийн эцэст тэнд хоосон байшин, хордсон газар нутгаар өөр юу ч үлдэхгүй. Ийм учраас хятад бол нурна. Хэдий түргэн хөгжинө, тэр хэрээр түргэн нурна. Хятадыг гайхах бишрэх, хожим Монголыг залгина гэж айх хэрэггүй.

            Ж.Т. Зохиолч хүний хамгийн чухал эрдмийн нэг нь ургуулан бодох. Хэрэв хоёулаа яг одоо ар, өвөр Монгол нэгджээ хэмээн ургуулан бодвол сайн, муу ямар үр дүн гарах бол гэж та бодож байна вэ?

            Б.Т. Мэдээж сайн нь илүү.  Монгол маань улс маягтай болно. Улс маягтай болно гэдэг нь хүн ам ядаж 10 сая болж, дотоодын зах зээлтэй, бүтээлч ард түмэнтэй, цэрэг гэхэд цэрэгт явчмаар хөвгүүдтэй болохыг хэлж байна. Улсыг гурван талаас нь, хүн ам, нутаг дэвсгэр, эдийн засаг гэж хардаг шүү дээ. Манай монголчууд хүн нэмбэл аяган дахь хоолыг нь булаана гэж харж байна. Гэтэл хүн нэмбэл хүнс нэмнэ гэдэггүй билүү. Тэндээс хөдөлмөр, зах зээл, хэрэглэгч орж ирнэ гэж орчин үеийнхээр ойлгох хэрэгтэй байх. Сөрөг тал гэхээр би санахгүй юм байна. Нэгдсэн жолоогоор үүнийг залах хэцүү байх. Үнэхээр өөр өөр улс оронд харьяалагдаж амьдарсан нь худал биш. Хазарачууд исламын шашинтай байна. Буриад тува халимаг бол, өвөрмогнолчууд хятад соёлын нөлөөг адил бус хэмжээгээр хүртсэн. Над шиг Монгол улсын иргэн биш хүн сэтгэхэд ийм байна. Монгол улсын талаас авч хэлбэл өөр байна байх аа.

            Ж.Т. Эцэг хүний хувьд хүүхдэдээ захьж хэлдэг хамгийн чухал зүйл юу вэ?

            Б.Т. Би ганцхан охинтой. Охиноо багад нь нэг их юм ярьдаггүй байсан ч, одоо нас биед хүрч, том хүн болсон учраас нийгмийн асуудал ярина. Монголоороо байх, Хятад хүнтэй ураг барихгүй байх, монгол хүнтэйгээ суух. Энэ бол миний зүгээс охиндоо тавьж буй хамгийн том, зөрчиж болохгүй хууль. Тэрнээс биш заавал мундаг хүн болж, бусдыг байлдан дагуулаасай гэж хүсэхгүй. Энгийн л нэг хүн, гэхдээ монгол гэдгээ мартаагүй хүн байгаасай л гэж хүсдэг. Би энд болж буй өвөрмонголчуудын эрхийн төлөөх жагсаалд охиноо дагуулан очдог. Тэгэх бүрдээ “Чи зүгээр нэг оролцъё, биеэ харуулъя гэж очиж болохгүй” гэж захьдаг. Урьд орой нь Өвөрмонголд сүүлийн хагас жилд юу болов гэдгийг нэгд нэггүй ярьдаг. Тэгж байж уриа хашхираад орилоход тэр нь дотроос чинь гарна. Тиймгүй бол очоогүйгээс ялгаагүй. Охиноо би Улаанбаатарт очиж амьдар гэж шаардахгүй, энэ бол боломжоос давсан асуудал. Ядаж Америкт чи монгол хүн шиг бай л гэж хэлдэг.  

-Америкийг зорих шийдвэрийг та хэр удаан бодож гаргасан бэ. Танд өөр сонголтууд тухайн үед байсан уу?

-Монголд байсан зургаан жилийн сүүлийн дөрвөн жилд нь намайг хүлээн авах гурав дахь орныг хүлээсэн. Бүх талаар нь дэмжиж, зочин зохиолчоор урьсан Норвегийг сонгож болох байсан ч өвөрмонголын төлөө дуу хоолойгоо хүчтэй хүргэж болохоор нь Америкийн сонгосон. Одоо энэ сонголтдоо харамсдаггүй.

-Монголд та зургаан жил амьдрахдаа юу юу хийж байв. Одоо та Монголын юуг нь үгүйлж, санаж, дурсдаг вэ?

-Бараг л ном уншсаар барсан даа. Ялангуяа Монголын хоёр дахь дайнаас 1990 он хүртэлх түүхийг нэлээд судалсан. Алтанбулагаас Чингис хааны төрсөн нутаг хүртэл гээд үзэх гэсэн дурсгалт газруудаар явсан. Цөөн хэдэн нийтлэл бичиж, крилл үсэг сурсан. Энэ л байна даа.

            Ж.Т. Монголчуудын  зүгээс танд ямархуу хандлага мэдрэгдэж байсан бэ?

            Б.Т. Намайг ойлгодог, энэ бол Монголоо гэсэн сэтгэлтэй хүн шүү гэдгийг мэддэг хүн цөөнгүй байсан ч хятад гэж хандах нь их байсан. Ер нь бол хэцүү, Монголд би таатай сайхан байсан гэж худлаа хэлэхэд хэцүү. Өрөөгөө хаагаад, цаанаас согтуу хүн хаалга нүдэхгүй бол ойлгохгүйн зовлонгүй монгол телевизээ үзээд, нийгэмд юу болж байгааг алгасахгүй олж мэдээд суух сайхан л байдаг. Гадуур явахдаа болж өгвөл өвөрмонгол гэдгээ мэдүүлэхгүйгээр л чармайна. Хөдөлж барих, хэлэх үгээ цэгнэнэ. Энэ бол их дарамт. Нэг ёсондоо жүжиглэж байна гэсэн үг шүү дээ. Америкт ирсэн өдрөөс эхлээд харин тийм санаашралгүй, харууд буудагдчихгүй л бол тайван амьдарч болоод байна.

            Ж.Т. Бүх насаараа Монголд амьрах юмсан гэсэн бодол тань зарим талаар жаахан ганхсан уу?            

            Б.Т. Үе үе тийм юм санана. Хөдөө очоод мал маллаад суучихвал илүү амарч юм уу гэж бодож байлаа. Чухамхүү саальтай энгэрээс унаж, хурга тугал хариулж өссөн дөө. Миний чаддаг нь монгол бичгээр нийтлэл бичихээс гадна хоёр дахь ажил мал хариулах. Би Энэ хоёрын нэгийг сонгохоос аргагүй. Би ямар бизнес хийж чадахгүй шүү дээ. Монголд үлдээд амьдаръя гэж үе үе бодож байсан ч гэр бүлийн талын асуудал байсан учраас чадаагүй.

            Ж.Т. Та ярилцлагын эхэнд Америкийг сүүлчийн цэгээ гэж бодож ирээгүй гэж хэлсэн шүү дээ. Монголд амьдрах талаар ахиад бодох болов уу, та?   

            Б.Т Яг одоо зуун хувь баталж хэлэхэд хэцүү. Юу гээч, үнэхээр сонгож болох Монгол Улс байвал би явлаа. Гэхдээ намайг гадуурхдаг, намайг хужаа гэж хардаг тийм Монгол Улс руу биш. Намайг зүгээр л монгол хүн гэдгээр хүлээж авдаг, гадуурхдаггүй, эрх тэгш Монгол улсад очихыг би хүсэж байна.