Б.Лхагвасүрэн: Агуу их хойч үе ирэхийн цагт би тэдэнд тоогдохгүй гэдэгтээ бат итгэдэг хүн. Тийм бардам байвал тэр жинхэнэ ирээдүй юм даа.

 Ардын уран зохиолч, Төрийн шагналт Б.Лхагвасүрэн гуайтай ярилцлаа.

-Ихэнх зохиолчийн намтарт байдаг ижил зүйл нь сэтгүүлчийн ажлаар гараагаа эхэлдэг нь. Нэгэнт зохиолч болсон хойноо харин буцсан нь. Та ч бас радиод, мөн “Утга зохиол урлаг” сонинд ажиллаж байсан. Харин та одоо “Монгол тулгатны зуун эрхэм” нэвтрүүлгийг хөтөлж байгаа нь сонирхолтой санагдаад.

-Утга зохиол сонинд би зураач байсан ч хажуугаар нь бас сурвалжлага бичээд гүйж л явсан. Би Сэтгүүлчдийн эвлэлийн дээр үеийн гишүүн.  Б.Галааридтай дээр нэг таараад “Миний үнэмлэх их эртнийх болж шүү, чи сольж өгөөрэй” гэхэд за л гэж байсан. Ер нь сэтгүүлчийн хөдөлмөр нэг их эрхлээгүй хүн юм даа, би. Радиогийн хөгжмийн редакцид ажиллаж байлаа. Бодож бодож үргэлжилсэн үгээр юм бичих дургүй, залхаг хүн юм гэж өөрийгөө ойлгосон. Эцсийн эцэст тийм л дүгнэлтэд хүрлээ. Тэрнээс биш сайхан өгүүлэл, найруулал бичиж болно л доо.

-Гэхдээ залуудаа бичиж, туршиж байсан юм байсан байлгүй дээ.  

-Үгүй, тэгээд цаг үеийн юмнууд байлгүй л яах вэ. Залуу ч байлаа. Чам шиг залуу явахад зарах хүн зөндөө олон шүү дээ. Өөртөө өгөгдсөн үүргийг ч надад дамжуулаад өгчихнө. Миний залуу нас нэг тийм хүлцэнгүй үе байж дээ.

-Та ярилцлагынхаа асуултыг хэрхэн бэлддэг вэ. Ер нь хүнийг нээх, таньж мэдэх, сэтгэлийг нь уудлах гэдэг хэр хэцүү ажил бол оо?

-Их энгийн, ойлгомжтой, үнэн сэтгэлээсээ асууж байгаа асуултад л хүн үнэн хариулдаг. Сэтгэл гэдэг юм болгон дээр үйлчилдэг шиг байна. Тийм болохоор би ирсэн зочиндоо чин сэтгэлээсээ хандахыг л хүсдэг. Урьд нь тэр хүний тухай нэлээн лав мэдэхийг хүсдэг. Ер нь Монгол тулгатны зуун эрхэм бол бичих хугацаанаасаа илүү бэлдэх хугацаа нь их нэвтрүүлэг. Тэр байтугай ээжийнхээ амьддаа авахуулсан зургийг үзээгүй байж байгаад хальсанд авахуулсан зургийг нь бид олоод тавьсан тохиолдол ч байдаг юм.

-Хэрэв хаана ч, хэзээ ч хэвлэгдэхгүй, нийтэд түгэхгүй, зөвхөн хувийн архивт тань үлдэхээр бол та хэнтэй ярилцлага хийх байсан бэ?

-Би тийм ярилцлага хийхгүй байх. Хэрэггүй гэж бодож байна. Ямарваа нэг юм хийж бүтээж яваад дууссан хойно нууц юм гэж үлддэггүй. Энэ орчлонд ер нь нууц юм гэж байхгүй. Бүх юм илэрнэ. Шүлэг бичдэг, зураг зурдаг хүүхдүүд надад бий. Тэд маань арай бүтээлч маягаар аавынхаа бичгийн шавар шавхайг цэвэрлэх байлгүй, тунгаах байлгүй дээ гэж горьддог.

-Ер нь зохиолч болох зөн танд хэзээ ирсэн юм бэ. Мэргэжил сонголтыг тань, жишээ нь Худалдааны техникум, ЗХУ-ын Киноны дээд сургуулийг найруулагчаар төгссөн зэргийг тань хараад сонирхолтой санагдсан.  

- Тэнд би сурч байсан юм л даа, за тэр ч яахав. Лүнгийн дунд сургуулийн тавдугаар ангийн сурагч байхдаа бичсэн шүлгүүд маань аймгийн “Туул” гэж сэтгүүл гарсан юм.  Тэр нь өрөвдмөөр өө, “Хоолонд”, “Оргил”, “Багш” гэсэн шүлэг байлуу даа. Гэхдээ би их хайртай. Тэгэхэд л би нэг шүлэг бичмээр болсон доо. 1962 онд анхныхаа шүлгийг хэвлүүлж, Дашдооров гуай их магтаж, их цочир хүлээж авсан, намайг. Тэр явдал  намайг маш их ирлэсэн. Хааяа бичээд, зургаа зурж явсаар хорин жилийн дараа анхны номоо гаргасан хүн дээ.

-Тэгвэл яагаад Худалдааны техникумд, дараа нь киноны найруулагчаар сурах болсон юм бэ?  

-Яахав дээ, хувь заяаны л эрх. Би худалдааны техникумыг төгсөөд шууд Хүүхэлдэйн театрт зураачаар очсон. Хаяа жүжигт ч тоглочихно. Би ер нь өөрийнхөө төлөө хөөцөлдсөн он цагаа санадаггүй юм. Миний төлөө хөөцөлдсөн хүнийг ч санадаггүй. Ээж аав минь ч миний мэргэжил сонгох, хэн болоход оролцоогүй. Тэд тийм илүү юманд ордоггүй улс байсан. Сүүлд миний гол юманд оролцдоггүй байж дээ гэж бодсон,  үгүй юм билээ. Энэ хүнд бурханаар өгөгдсөн өгөгдөл нь юу юм, тэрүүгээрээ л болно биз дээ гэж хувь заяанд итгэсэн шиг байна лээ.

-Та цөөнгүй кино зохиол бичсэн. Нэгэнт найруулагчаар сурч байсных, яагаад нэг ч кино найруулаагүй юм бэ?

-Улсууд найруул гэдэг л юм. Яахам юм дээ, техник хэрэгслээр эхлээд ажиллах улс ч юу билээ. Тэрнээс би кино хийвэл хийчихнэ, жүжиг тавьбал тавьчихна. Яршиг даа л гэж боддог юм.

-Номдоо та кино болгоогүй кино зохиол гээд “Хүйтэн зун”, “Бор манан”, “Харганад орооцолдсон орхимж” зэргийг дурдсан байдаг. Эдгээр зохиол тань зөвхөн таны хувийн архивт байдаг уу?

-Гурав дөрвөн зохиол байдаг юм. Хөгшин хүн буруу зөрүү ярих л байх, гэхдээ ний нуугүй хэлэхэд энэнд нэг зохиол өгчих юмсан гэсэн найруулагч алга л байна шүү дээ.

-Хожим үнэхээр мундаг найруулагч төрөөд, таны зохиолоор кино хийе гэвэл та зохиолоо тэдэнд дуртай үлдээх үү?

-Тэр цагт би тэр шинэ найруулагчид гологдохоор хоцрогдсон байх байлгүй дээ. Бид нарын он цагийн зөрүүнээс болоод. Өөрийнхөө он цагт тоомсоргүй буюу эрхэмсэг байх, ирж байгаа он цагт хүлцэнгүй номхон байж, өнгөрсөн он цагийн өмнө санах дурсах эрхтэй байх гээд олон шалтгууд бий л дээ. Агуу их хойч үе ирэхийн цагт би тэдэнд тоогдохгүй гэдэгт бат итгэдэг хүн. Яагаад гэвэл, тийм л байвал тэр жинхэнэ ирээдүй юм даа. 

-Та хэзээ ч үзсэн уйддаггүй киноноосоо нэрлээч?  

-Би дэлхийг шуугиулсан кинонуудыг алгасахгүй үздэг. ВГИК-т байхад өдөрт би хоёроос гурван кино үздэг байсан. Яагаад ч юм, миний хамгийн дуртай, хамгийн их  хүсэж байсан юм нь тэр болохоор киног би их анзаарч үздэг. Японы, Америкийн, Гүржийн кино үзэх дуртай. А.Тарковскийн кинонуудыг олон дахиж үзнэ. “Сталкер”, “Носталгия”, “Зеркало” гээд л дахин дахин үзээд уйдахгүй. Тенгиз Абуладзегийн “Мольба”-г их шимтэнэ. Яруу найргаар хийсэн кино болохоор нь тэр. Зураг авалт, операторын ажил нь гайхалтай. Энэ мэтчилэнгээр киноноос миний сэтгэл салж чаддагүй юм. Алтан ордны улсын тухай “Орда” гэж Орос кино гарч гэнэ. Тэрнийг л нэг олоод үзчих юмсан.

-Энэ жил та 70 хүрч буй юм байна. Эргээд харахад....

-Би 69-тэй, хий насаараа бол 70-тай. 1944 онд гэдсэнд олдож, дараа жил нь төрсөн хүн. Аав минь пасспорт авч өгөхдөө “Миний хүү 1944 онд төрсөн гээрэй. Ижий чинь чамайг арван сар гэдсэндээ тээсэн. Миний хүү нэг настай эхээсээ гарсан юм шүү” гэж хэлж байсан юм.

-Одоогоос 50 жил, хагас зууны өмнө 20 настай та юу бодож, мөрөөдөж явав. Эргээд харахад түүнээс биелсэн, хүрсэн нь олон байна уу?

-Тэр чинь мөрөөдөл багтдаггүй нас шүү дээ. Би мөрөөдлөө асгаж явсан байж таараа. 20 настайдаа би хэдийнэ хоёр хүүхдийн эцэг байсан. Хайр мөрөөдөл хоёроор ханасан үе.

-1960-аад оны сүүлч үед залуус ер нь юу хийдэг байв. Найрагчийн зөнг тань сэрээсэн тэр он жилүүдийн гэрэлтэй, гэгээтэйгээс нь ярьж өгөөч. Ёстой л шүлэг шиг сайхан он жилүүд өнгөрөө байлгүй?

-Бүжгэнд явна, багаасаа зурганд дуртай болохоор үзэсгэлэн үзнэ. Залуучуудын ордны ногоон танхимд кино гардаг, цэнхэр танхимд бүжиг болдог байлаа. Завсар чөлөөнд нь ялихгүй, зарга багатай зодоон хийнэ. Тийм л ажилтай.

-Тэр үед хөгжлийн тухай, ирээдүйн талаар найзуудтайгаа та юу гэж ярьж, мөрөөддөг байв?  

-Огт ярьдаггүй байсан. Нуух юм байхгүй. Бид тэнэгтээ ярьдаггүй байсан юм биш. Хөдөөнөөс анх орж ирээд бид их хөгжсөн, төвлөрсөн газар ирсэн гэж, нийслэл хот их гоё санагддаг байв. Жилд нэг юм нэмэгдэнэ, жилдээ Улаанбаатар өнгөө засдаг байсан. Тэгэхэд хөгжихгүй байна гээд хашгичсан, хөгжиж байна гээд өөрийгөө магтсан улс байхгүй байсан болохоор бид хамгийн амар амгалан амьдарч байсан улс гэж хэлж болно. Тархи сараачих хүнгүй жаргаж байлаа. Одоо гэтэл орж гарсан, уулзсан хүн бүр нэг муу сайн юм ярьж гардаг болж. Тархи сараачаад хэцүү байна. Тийм юмгүй, сайхан үе байж дээ.

-Миний хамгийн атаархдаг нь тэр л дээ. Одоо бид бол хуучны киноноос л харах тавилантай. Уран бүтээлч хүнд амьдарч буй нийгэм нь хүссэн хүсээгүй нөлөөлдөг. Гэтэл тэр үеийн шүлэг найрагт нийгмээ зүхсэн, амьдралдаа бачимдсан тухай ер гардаггүй байж дээ.

-Бид тийм үед, зөвхөн сэтгэхийн эрх чөлөөтэй тийм үед амьдарч байсан юм чинь. Хэвлүүлэхийн эрх чөлөө бол бага байсаан. Яахав, нийгэмтэй тохирох, нам төрийн бодлоготой нийцэх юм бол байсан. Тэр нь нэг их сүртэй ч юм биш. Миний хувьд, намайг сүртэй дайраагүй болохоор санахгүй байна. Амар амгалан, гудамжинд явж байгаа хүмүүс нэг л сайхан налгар, бүгд инээмсэглэлтэй.

Тэр үед, нэг удаа “Туул” рестораны хажууд найзтайгаа зогсож байтал МУГЖ н.Сосор шал согтуу, хувцсаа тайчиж зогссон. Миний найзыг цагдаа гэж харав бололтой, “Чи муу цагдаа, харж бай намайг. Урьд хүмүүс биеэ нуугаад үгээ ил хэлдэг байсан юм. Одоо биеэ ил гаргаад үгээ далд хэлдэг болсон. Би нүцгэлэхэд яадаг юм” хэмээн хашхирч байсан. Би түүн шиг гашуун үнэн үг бага залуу насандаа сонсоогүй.

-Өнгөрсөн үед яагаад ч юм сайхнаар дурсагдаад, алдааг нь хүртэл уучилж болмоор санагддаг. Таны УИХ-ын гишүүн байсан үеийн парламент одоогийнхоос арай л нэр цэвэр, ард түмэндээ нэр хүндтэй, тунгалаг байж дээ гэж боддог юм.  

-Монголын нялх парламент. Коррупция гэдгийг хуулиандаа оруулах гэж орчуулж байснаас биш, хэрэгжүүлж байгаагүй үе. Зүгээр далдуур ямар юмны суурь тавигдаж байсныг би мэдэхгүй, хүн болгоны дотор орох биш. Гэлээ гэхдээ тэр үеийн парламент тийм нэг намуухан, намдуухан, урдах хуулиа л хийж байдаг байсан үе. Бид машин ч унадаггүй, автобусаар тойруулж авдаг байлаа шүү дээ.  

-Та ер нь хэнийг уншиж өсөв. Танд нөлөө үзүүлсэн зохиол, зохиолч гэвэл хэнийг, юуг нэрлэх вэ? 

-Хөдөөгийн дунд сургуульд багш нар загнаж байгаад ном уншуулдаг байлаа. Том жижиг гэхгүй хүн бүр ном уншдаг тэр үед сонгодогуудыг амсаж, амталж явсан. Миний хамгийн анх уншсан ном бол “Зэрлэг нохой Динго” гээд хөөрхөн жаахан ном. Үүний дараа Виктор Хюгогийн “Шоовдор хүмүүс”, “Инээмтгий хүн”, Питер Абрахамсын “Аянгын жимээр” гээд, тэр үед Майр Рид, Жек Лондоны зохиолууд гараад л. Гайхалтай, гэгээн үе байлаа шүү. Номонд хамгийн ойрхон байсан үе нь тэр. Миний насаараа уух усыг зааж өгсөн газар бол миний бага, дунд сургууль.

-Номын төлөө сонирхолтой наймаа хийж байсан түүх бий юү?

-Үгүй, үгүй. Би номоо хүнд өгөх дургүй. Би үзэг, хүний тавьсан балруул, балын харандаа байсан ч хөдөлгөх, надаас ном гуйгаад үл өгөх энэ тэрийг үзэн яддаг. Би айлын ганц хүүхэд байсан учраас харамч байсан. Тэрийгээ нуухгүй.

-Номонд шимтэн, дурлан уншиж байх үедээ өөрөө хожим ном бичдэг хүн болно доо гэж бодож байсан болов уу?

-Зүүдлээчгүй. Ном надад агуу том, түүнийг бүтээсэн хүн бурхан юм шиг санагддаг байсан.

-1990-ээд он бол бүх талаараа хувьсал, өөрчлөлтийн үе байв. Энэ шуурга хувь хүний болоод зохиолчийн тань амьдралд хэрхэн нөлөөлсөн бэ.

-Миний үзэл бодолд өөрчлөлт ороогүй. Миний хүрээлэн буй амьдралд тэр өөрчлөлт хүртэгдсэн, залхаж ч тэр, үзэн ядмаар байдлаар ч тэр хүртсэн нь бишгүй. Миний хувьд бол ямар ч бодол санааны өөрчлөлт гараагүй. Би тэгэхээр өөрийгөө мэдрэмж муутай, эсвэл үр хүүхдээ л бодсон аминчхан хүн юм уу даа гэсэн шиг бодож суудаг юм.

-Гэхдээ уншигчид өөрчлөгдсөн байх. Ганзага үүрэхээс аргагүйд хүрсэн хүмүүс номыг тоохоо, дээдлэхээ байсан гээд л нөлөө бол их байсан шүү дээ.  

-Номноос илүү талх үнэтэй байсан үе бий. Тэр зовлонг хань минь илүү үүрсэн гэж би боддог. Хүүхдүүд бид нар бол мэдрээгүй.

-Дараа нь утга зохиолд шинэ үе гарч ирлээ гээд л баахан мандуулсан. Монголд яруу найраг гэж байгаагүй, бид өөрчлөлт хийнэ, бид бол цоо шинэ гэсэн давлиун залуус утга зохиолын ертөнцийн үүдийг цөм өшиглөөд л орж ирсэн. Таныг ямагт залуу зохиолчдын талд байдгийг мэднэ. Гэхдээ тухайн үед энэ үзэгдэл танд ямар санагдаж байсан бэ?

-Залуу нас ийм шүү дээ. Залуу үе ийм л байдаг. Ид зохиол бичиж байхад, ид сайхан шүлэг бичиж намайг улсууд магтаж байхад түүнд нь биш, өөрийгөө хагас таньсандаа хөөрөөд, хүн болгон л жижигхэн харагдадаг байсан. Тийм үе надад байсан. Тэрийгээ гайхуулж, архи ууж сагсраад, би гээд яваагүй хүн шүү дээ. Гадагшаа гаргалгүй, тэвчиж өнгөрүүлсэн шиг байгаа юм. Би хүн далд муу хэлэх, хүний тухай далд ярих, хүний бүтээл цэгнэж буй юм аа өөрөөс нь бусад хүнд гаргадагт дургүй. Тэрнээс болсон байх. Би залуу үед хайртай. Залуу үеийн алдааг хүртэл хайрлах ёстой, яагаад гэвэл эд чинь алдахдаа залуу насан дотроо л алдаж байгаа юм. Харин өвгөдийн өмнө, уламжлалын өмнө хийсэн алдаа том алдас мөн. Тэрийгээ мэддэг байх гэж би боддог.

-Утга зохиолын нялхас хүртэл уламжлалын өмнө том алдаа сийхгүй гаргаж буйн жишээ бишгүй байгаа л даа.  

-Мэдэхгүй юм даа. Хятадууд нэг хэсэг “Цэцэг болгон дэлгэрэг” гэж лоозон тавиад соёлоо хөгжүүллээ. Тэрүүн шиг би хүн болгон л өнгөтэй өөдтэй яваасай гэж боддог. Хүн гэдэг амьтан өөрийгөө ойлголгүй үхдэг юм гэнэ лээ. Өөрийгөө дутуу ойлгосноос болдог ч юм уу, алдаж онох үе байлгүй яахав. Эд нарыг хүлээн зөвшөөрөөд, өө ч хүргэхгүй явахын шалтаг бол... өндгөн дээр сүүдэр тусгах дургүй ард түмэн чинь энэ залуу үе рүү нулимаад байх нь ч хашаа юм дээ. Эд маань гэхдээ эхлэлээ мэдэхгүй, төгсгөлөө мэдэхгүй амьтаж болж болохгүй. Ямар уулын нөмөрт, ямар цэцэгсийн дунд, ямар үүлэн дор, ямар сарны гэрэлд, ямар сэтгэл, ямар хайран дотор өсөж өндийснөө санах ёстой.

-Сүүлийн үеийн зохиолчдоос та хэнийг уншиж байна, сүүлд хэний ямар ном уншив?

-Г.Аюурзанын “Шүгдэн” гэдэг номыг уншлаа. Г.Аюурзана Л.Өлзийтөгс бас, н.Батрэгзэдмаа гээд сонин нөхөр бий. Би тэдэнд далдуураа их хайртай шүү дээ. Саяхан харин би их муухай юм сонслоо. Л.Өлзийтөгс эд нар “Б.Лхагвасүрэн гуай надад муу юм гэнэ лээ” гэж ярьж байна гэсэн. Би хэзээ ч эд нарын тухай муу үг хэлэхгүй. Тэр байтугай би Г.Аюурзаныг соёлын том жинчин, жингийн том даамал гэж боддог. Л.Өлзийтөгсийг асар их эрэлхийлсэн, амьдралыг өөр өнцгөөс харсан, асар энгийнээс үл ойлгогдох хүртэл дунд нь амьдарч чаддаг яруу найрагч гэж бодож хүндэлдэг. Гэтэл дунд нь хүмүүс ийм юм ярих юм. Одоо больчихооч дээ, хүмүүсийн хооронд хэлээгүй үгийг хэлэх, атаархснаа хүн хэлж буйгаар илэрхийлэх чинь хүн ёсонд харш юм шүү дээ. Ер нь бол хүн ил далд нэг л зантай байх хэрэгтэй.

- Одоо ид мандаж байгаа Г.Аюурзана, Л.Өлзийтөгс, Б.Галсансүхээс та өрсөлдөөн мэдэрдэг үү?

-Юу гэж би эд нарыг өрсөлдөгч гэж харах юм. Бид ол нэг модонд ургасан жимснүүд. Би хамгийн доод талын өвгөрч буй мөчир дээр ургасан жимс, харин тэд яг модны орой дээр ургаж байгаа жимс. Унахдаа тэр модныхоо ёроолд л унана. “Жимс нь модноосоо гоё ургадаг ч, модныхоо ёроолд л унадаг” гэж миний нэг шүлэг байдаг юм.

-Ер нь яруу найраг, зохиол бүтээлийг хооронд нь өрсөлдүүлэх боломжтой юу. Манайд бол бишгүй л байх юм.

-Хэнтэй өрсөлдөх юм. Өөрийнхөө тэнэгтэй л өрсөлд. Агуу сайн юмыг хүлээн зөвшөөрдөг сэтгэлтэй байх хэрэгтэй, муу юмыг үзэн яддаг зоригтой байх ёстой. Энэ хоёрын дунд хүн амьдраад, тэгээд дундаж байна гэдгийг үл зөвшөөрөх ёстой.

-Жүжиг ч юм уу, томоохон хэмжээний бүтээл эхлүүлсэн үед таны өдөр тутмын амьдралд ямар өөрчлөлт ордог вэ?  

-Би муу хөгшинтэйгөө ярих нь цөөрдөг байх. Хүүхдүүддээ анхаарах анхаарал багасадаг байх. Аар саархан юманд оролцохоо байна. Ямарваа нэгэн нэг өөр, үл үзэгдэх хааны тайган шиг, зарц шиг харъяалагдаж  яваа мэт болдог.

-Өдрийн аль цагт та илүү бүтээлч байдаг вэ?

-Бүрхэг бороотой, эсвэл цастай өдөр бичих дуртай. Их салхитай, шуурч ёнгиноод байхад бичиж чаддаггүй. Сэтгэл үймрээд л... Өвөл, намар их сайхан улирал. Хавар бол нэг тийм лэнсийдүү. Зун харин дүйрсэн, байгалийн, агаарын сайханд халуурсан тэнэг улирал гэж боддог. “Гоё” тэнэг улирал.

-Байгалийн үзэгдэл, улирлаас шалтгаалж шүлэг зохиол тань өөр өөр болсныг хэр анзаардаг вэ?

-Би удаан бодоод, тархиндаа илжрүүлж байж бичдэг. Баавгай хоолоо шороонд булж иддэг юм гэнэ лээ, тэрэн шиг. Яадгийм дээ, би тэрийг ер ойлгодоггүй юм. Салхи шуураад байхад би юу ч бичиж чадахгүй. Энд л нууц нь бий болов уу. Харин би орчин голж үзээгүй ээ. Ач нар дэргэд шуугиж, цаасыг маань бариад гүйж явсан ч тоохгүй бичнэ. Би ганцаараа байх асар дургүй. Хэрвээ намайг ганцаараа орхиод, хань минь, хүүхэд минь бөртөлзөхгүй бол би юм хийж чадахгүй. Би хүнгүй байж чаддаггүй юм.

-Өөрийгөө болон бусдыг давтахаас бүхий л зохиолч эмээдэг байх. Жишээ нь, таны жүжгүүдийг Шекспир, эсвэл эртний грекийн эмгэнэлт жүжгүүдийг санагдуулдаг гэж ярих хүмүүс ч мэр сэр байдаг. Үүнд та ямар хариу өгөх вэ?

-Өөрөө л бодсон юм бол юу гэж давтагдах вэ дээ. Чиний л тархин дотор ургасан байвал тэр хүний юм биш шүү дээ. Агуу хүмүүс адил төстэй юмнууд бичдэг л юм гэнэ лээ. Алдартнуудын бодол давхцах юм байдаг л гэлээ. Би тийм солбицолд орж байсангүй. Тэгэхээр ч агуу амьтан биш юм чинь.

-Нэг зохиолоос нөгөө зохиолын хооронд өөрийгөө та хэрхэн “цэвэрлэдэг” вэ?   

-Би дууссаны дараа ч сэтгэл амарч үзээгүй. Нэг хүүхэд дутуу гаргаад л, инкубатор юм уу тэр нэмж өсгөх газар өгчихсөн юм шиг байдалд орчихдог. Ямар ч төгс сайхан боллоо гэсэн юмандаа тэр. Харин тархи хэчнээн юм давхацсан байсан ч хүлээж авах чадвартай гэдэгт итгэдэг. Зовлон дээр зовлон, жаргал дээр жаргал, бүтээхийн шаналын дээр шаналан бий болоход тэр болгоныг даахын дайны уураг тархи ижийн минь умайд бүрэлдсэн юм шиг байгаа юм. Би бол даадаг.

-Би лав дуртай номоо хэд ч уншаад уйддаггүй. Харин та өөрийнхээ шүлэг, зохиолуудыг эргэж ер нь уншдаг уу?

-Уншдаг. Гарсан номоо үг үсгийн алдааг нь хараад дахин дахин уншина. Би өөрөөсөө уйдаад яах вэ дээ.

-Өө хайж биш, таашаал авах нь хэр бол?  

-Үгүй, үгүй. Би ер нь аль зэрэг юм гээд, бичсэнээ хожим харах их сайхан шүү дээ. Үгүй нэг гайгүй юм болсон шиг байна, эсвэл энд л нэг биш байна даа гэж бодно.

-Нэгэнт хэвлэгдсэн шүлгээ хөндөж байсан удаа бий юү?  

-Хүрэлгүй яахав. “Эх орон бид хоёр” шүлгийг хоёр вириантаар бичсэн. Сүүлд зассанаа шинэ номдоо оруулаад, “Эх орон бид хоёр бие биедээ ирсэн” гэж “Гашуун өвс”-дөө оруулаад, хоёр вариантаа хэвлэсэн.

-Бусдын номыг унших үед уран бүтээлийн гэмгүй атаархал төрдөг үү, танд.  

-Би атаархал багатай хүн шиг байгаа юм. Харин ижийгээ нас барснаас хойш ганцхан үгэнд атаархаж өдий болсон. Хажууд хүүхэд “Ээжээ” гэж часхийтэл хэлэх, хажууд хөгшин хүн ээждээ очно гэж ярих. Би энд үхтлээ атаархдаг. Дотор хачин болоод л явчихна, үгүй мөн хэцүү шүү. “Ааваа” гэж дуудаж байгаа нь их сайхан мөртлөө аймаар шүү дээ. Хүнд буудаг. Өөр юманд атаархаж байснаа санахгүй юм. “Ээжээ” гэдэг үгийг хэлэхгүй мөн ч удлаа шүү дээ.

-Өөрийгөө та хэр сайн шүүмжилж, хэр сайн үнэлж дүгнэдэг вэ. Танаас ном, зохиолууд үлдэнэ. Одоо бичиж, туурвисан бүхэн тань хожим таныг бүрэн илэрхийлж чадна, энэ хангалттай гэж боддог уу?

-Хангалттай. Би өөрөө бичсэн юм чинь. Миний бодсон санасан бүхэн ярьсанд минь биш бичсэнд минь үлдэнэ. Би өөрийгөө бүтээлээрээ ханагалттй илэрхийлдэг гэж боддог. Миний юу хүсэж, юуг үзэн ядаж, юуг хайрлаж, юунд биширч явсан нь мэдэрэгэх байх аа. Үүнд бол омог бардам явдаг шүү. Өөрөөр хэлбэл үхэхэд бэлэн гэсэн үг.

-“Уянгын тойрог”-оос хойш та уянгын шүлэг цөөн бичсэн байх гэж нэг уншигч тань хэлсэн юм. Үүнтэй та санал нийлэх үү. Таны шүлгээс гуниг илүү мэдрэгдээд байдаг болохоор ингэж асуулаа.  

-Наадах чинь... их хэцүү асуулт байна. Хувь хүний хувьд, өөрийн бодол санаагаа гуньж уурлаж байгааг мэдэрдэг. Харин миний бүтээл эмгэнэж байна уу, баясаж байна уу гэдгийг анзаарч байгаагүй юм байна. Магадгүй миний орчлонг ойлгож, зовж зүдэрч, унаж босож яваа минь, гуниглангуйгаар амьдралыг харах минь давамгай болсон байлгүй. Тэрнээс бол би их гунигтай, зовлонтой, тарчилж амьдарсан хүн биш шүү дээ. Орчлонг ойлгох тусам, орчлонгийн явж явж үнэн нь гуниг юм биш үү гэдэг рүү явсан байж мэднэ. Тэр нь уншигчид мэдэрэгдээ л дээ. Тэгээд л ийн бодсон байх.  

-Та үргэлжилсэн үгийн зохиол бараг бичээгүй. Гэхдээ “Гашуун таталбар”-ын “Шөнөжин ягьдаг нохой”, “Тамын хавтгай зураг”, хос эссе зэргийг уншаад дотор тань өгүүллэг, тууж бичих хүсэл байдаг юм байна даа, тэгээд хорхойгоо дарах гэж бичээ болов уу гэж бодсон. 

-Цөөхөн ч юу байхав, мэр сэр бий.  Өгүүллэг бичвэл болмоор юм шиг байна лээ. Би одоо нэг тууж бичиж байгаа. “Цагаан дэрсний сүүдэр” тууж энэ жилийн сүүлээр бэлэн болно байх. Үүнээс гадна бас нэг ном бичиж байгаа. Түүндээ олон эссе оруулна.

-Таньд мэргэжлийн гэж үнэлэгдэхээр шүүмж хэр их ирдэг вэ, тэдгээрт та хэрхэн ханддаг вэ?

-Зөндөө л магтуулсан. Би ер нь “Б.Лхагвасүрэн тэгж гэнэ” гэж шүүмжлүүлснээ санадаггүй. Дандаа л магтаал боолттой байсан. Магтаалаар намайг боогоод, бүсэлсэн өлгийний бүсийг тийчиж үзээгүй. Тэрэнд сагсуурч, хөөрч үзээгүй. Сэтгэл хөдөлдөггүй юм. Би үнэлгээнд сэтгэл хөдөлдөггүй хүн.

-Сүүлд залуу шүүмжлэгч Г.Батсуурь “Б.Лхагвасүрэнгийн садизм” гэсэн шүүмж бичсэн байна. “Б.Лхагвасүрэнгийн уран бүтээлд гаж хэрцгий өгүүлэмжийг уянгаар шүншиглэн, хатуу ширүүнээр дүрслэх нь онцгой” гээд, “Тамгагүй төр” жүжгийн хийц, дүрслэл санааг голлон жишээ авсан байсан. Энэ шүүмжийг та уншсан уу, юу гэж бодсон бэ?

-Г.Батсууриа би чамд баярлалаа гэж хэлмээр байна. Гэхдээ миний дүү дотор нь энэ зохиолуудыг бичихдээ энэ шүүмжийг бичиж байгаагаас бага бодсон гэж бичсэн байна лээ. Намайг бага бодож бичдэг гэсэн. Ухаан нь, тэр хүү шүүмжээ их удаан бодож бичиж байхад би жүжгээ бодолгүй бичсэн байх нь. Иймэрхүү юм миний дүүд хэрэггүй ээ. Бодохгүйгээр зохиол бичдэг гэж хүнд тулган хүлээлгэнэ гэдэг бол инээдтэй санагдаж байна. Бодохгүй юмыг хийнэ гэж ер байдаг юм уу. Тийм том тархины үгүйсгэл байж болохгүй. Хоёрт, миний дүү уншсан, бусдаас илүү гэгээрснээ илэрхийлэх шалтаг олдохгүй болохоор нь намайг зууж авсан юм болов уу даа. Тийм шалтаг байж болно. Гэхдээ хүний уншсан мэдсэнээ гайхуулахад нь шалтаг болох нь таатай юм биш л дээ. Миний хийсэн алдаа оноо л шалтаг нь байх ёстой. Тэрнээс бусад нь надад бүгд таалагдсан. Би ингэж хэлүүлэх ёстой. Тэр байтугай утга зохиолын шүүмжийн салбар ийм анир нам гүм болсон цагт энэ дайны оролдлоготой гарч ирж байгаа нь сайн хэрэг. Тиймээс би баяртай байгаа юм.

-Энд таны зохиолоор хувь хүний чинь зан чанарыг тодорхойлсон нь сонирхолтой санагдсан. “...Бодит амьдрал дээр хэрцгийдүү авиртай ч буулт зөөлөнтэй, муухай ааштай, дотроо их шаналдаг, биеэ тоосон, дотоод зөрчилтэй хүн байх магадтай...” гэж. Энэ ер нь хэр оносон таамаг вэ?

-Мэдэхгүй, хүний дотоод ертөнцийг ингэтэл холоос мэдэрнэ гэдэг эсвэл бурхан байх, эсвэл цусны шинжилгээ авдаг эмнэлэг байх, эсвэл ертөнцийн хүн болгоныг таньдаг гэгээрсэн хүн байх. Хүний дотоод ертөнц рүү дураараа нэвтэрсэн нь харин алдас байж мэдэх юм шүү. Би Г.Батсуурь гэдэг хүнтэй хүн болсноос хойш үг сольж үзээгүй. Хүний урманд нэг өгүүлбэр сольж үзээгүй байж хүний тухай ийн ярих.... Өнөөдөр тэгж ярьвал дэргэд  50 жил амьдарсан хань минь ч миний тухай мэдэхгүй шүү дээ. Ингэж гаднаас мэдэрнэ гэхээр миний сэтгэлийн болоод бодьгалийн хилийг бүдүүлгээр зөрчиж байна аа гэж би үзэж байна. Миний хилийг зөрчлөө гэж. Өөрөө л бичсэн учир зохиол нь  зохиолчтойгоо адилхан байж болох ч тэр хүний тухай бүрэн тодорхойлолт болж чадахгүй. Яагаад ч дутуу дулимаг болно шүү дээ. Гэхдээ би энд нэг их юм бодохгүй ээ. Өөрийн нь багцаа тийм юм байлгүй.

-Та залуу үед хайртай, тэднийг өмөөрнө л гэдэг. Энэ бүхний дараа ч гэсэн та залуу үеийг хайрласаар л байх уу?  

-Хайрлалгүй яах юм. Бид бүх юмаа эд нарт орхино шүү дээ. Орхих хүнээ зүхэж оддог тийм тэнэг үхэл гэж байх уу. Би тийм юмыг зөвшөөрөхгүй. Би тэгээд баярлалаа гэж хэлээд байгаа шүү дээ. Урьд нэг шүүмж гарахаар хэрэллдээд, хариу бичээд сүйд болдог байсан. Дээр дурдсан хоёр гуравхан юм л байна, бусдаар надад таалагдсан.

-Үнэхээр зохиолын өгүүлэмжээс болоод өөрийн төсөөлсөн, ургуулсан, сэдэж олсон шийдлээсээ айж, эмээх үе танд байсан уу?

-Энийг уншихаар хүн яах бол оо л гэж айдаг. Тэрнээс биш би өөрөөсөө айдаггүй. Би бодсон юм чинь. Надаас үүсэн юм чинь.

-Улс төр таны өдөр тутмын амьдралд хэрхэн нөлөөлж байна вэ. Энийг ер нь тоохгүй орхичих, эсвэл дагаад дэрвэхийн аль нь зөв юм бол оо?

- Төрийн дор амьдарч байгаа болохоор тоохгүй орхиж болохгүй байх. Улс төрийг ярих хэцүү л дээ. Би төрийн тухай ойлголт өөртөө суулгах гэж дөрвөн жил УИХ-д суусан. Тэнд суугаад хүн тэнэглэж байгааг харах энэ тэр чинь их сонин шүү дээ. Улс төрийг ойлгох юмсан гэж боддог мөртлөө би их том хүрээтэй мексик малгай өмсчихсөн, түүн дээгүүр морин тойруулгатай уралдаж байгаа мэт санагддаг. Толгой руу ордоггүй, малгай дээр л тачигнаад байдаг юм. Би хүн л юм болохоороо амьдарч байгаа он цагаасаа холдож чадахгүй. Хүмүүсийн бодож байгаа, энэ улсын хийж байгаа юм бүх л биеэр минь урсах юм даа.

-Таны жүжгүүдэд төр улсын тухай сэдэв голлодог. Таныхаар энэ олон нам, намчирхал, талцал бидэнд хэрэг тус аа өгөх болов уу, яадаг бол?

-Их хурлын мэдээ зурагтаас үзэхээс үзээгүй нь дээр санагддаг. Манай танай гэж яриад байдгийг нь ер ойлгодоггүй. Аль нь манай нам юм, аль нь харь гаригаас ирсэн  нам юм бүү мэд. “Энэ утгаараа” гэж ярина. Утгыг нь эхлээд хэлсэн юмбол дараа нь үг хэлэхийн хэрэг юу байна. “Ингэж ойлгож байна” гэдэг юм. Ойлгож байгаагаа тулган хүлээлгэх гэдэг бол том ял шүү. Тэр хүний ойлгож байгааг заавал хүлцэнгүй сөгдөж авах албагүй. Тийм болохоор намайг тулган хүлээлгэж байгаа, өөрөө хэлбэл төвөнх дээр минь хутга тулгаж байгаа юм шиг тийм хүйтэн сэтгэлд би дургүй. Хоёрт, төрийн дээр нам байхад би дургүй. “Биеийг идэх өт биен дотроос гардаг, төрийг идэх өт түшмэл дотроос гардаг” гэж миний жүжгэн дотор байгаа. Ингээд хэлчихсэн болохоороо би юугаа ярьж суух вэ дээ. Төр гэдэг бол хоосон чанар, байхгүй зүйл. Хүн л үүнийг буй болгон шүтэж, бүтээж ирсэн. Энэ төр юм хийдэг, мэддэг, чаддаг хүмүүсийн гарт байгаасай гэж өглөө болгон залибирах юм. Тэгвэл би дор нь яаж ч оршиж болохоор байна.

-Монголоо алдсан гээд л их ярих юм. Бидний ёс суртахуун, үнэт чанараас алдагдагдаж гээгдсэн хамгийн чухал зүйл гэвэл та юуг нэрлэх вэ?

-Би энэ муу ёрын үгтэй ер санаа нийлдэггүй. Монгол байгаа, бидэнд байгаа. Чи байгаа бол монгол байгаа. Би тэгж л тулгаж хэлэх дуртай. Уламжлалыг үл хүндэтгэж байгаад л хүмүүс ийн хэлж байгаа болов уу. Уламжлалыг хүндэтгээгүй ард түмэн удахгүй бөхдөг. Задлаад ярьвал олон юм бий.  

-Өнөөгийн Монголд бараг бүх салбарт барууны стандартыг тулгаж, бүх юмыг харийн хэм хэмжүүрээр шүүгээд байх шиг санагддаг. Эдийн засаг, боловсролоос эхлээд утга зохиолд ч ялгаагүй. Тусгаар нэгэн цул гүрэн, бусдаас хараат бус байхын эрхэм дээдийг та хэлж өгөөч?

-Дэлхийчлэлийн эрин ирсэн энэ үед дэлхийн хүмүүстэй хөл нийлүүлж явах, хөгжил дэвшил, онол үзэл бодлын ашигтай тустайг хэрэгжүүлэх, тухайн үеийн нийгмийн мөн чанарыг онцлогуудтай нийлэх гээд төрд их юм бий л дээ. Тэрнээс бусдын юмыг шууд хуулаад бид хол явахгүй ээ. Өөрөөр хэлбэл үндсэн монгол уламжлал дээр суурилсан, эртний Монгол хуулиудаас анзаарч анхаарсан, өөрийн гэсэн уламжлал дээр эрт үеийн мэргэдийн сургаалиас үнэр танар авсан, язгуур монгол хүний ой сэтгэхүйд нийцсэн, монгол хүний дадал заншилд үл харшлах гэхчлэн олон талаас бодож байх ёстой. Өөрийн юмыг бага оруулж, өрөөлийнхөөр дүүргэхийг болих хэрэгтэй. Хуулиндаа хүн нь гологдохгүй шүү. Хүндээ хууль нь гологддог ийм цаг үе ирчихсэн байна. Монгол алга боллоо гэхээс илүү монгол сэтгэлээ, монгол толгой хаачсан юм бэ гэж асуумаар байна.

-Хүн ер нь цаг үедээ зохихгүй байх гэж байдаг болов уу. Зарим хүнд нийгэм нь гологддог, зарим цаг үе хүнээ голдог шиг санагддаг юм.

-Энэ бол ер байдаггүй асуудал. Цаг үе алдартан ч бай, алуурчин ч бай, агуу үнэнчийг ч, агуу худлыг ч тээж явдаг. Ер нь он цаг хүнээ голсон түүх ер байхгүй. Яг газар эх шиг. Газар бол өөрийнхөө газар шороон дээр өндийсөн үрээ ямар ч новш байсан эргээд л залгидаг. “Агуу газар эх алдаагаа эргэж залгидаг” гэж миний шүлгийн мөр бий. Тиймээс он цагт гологдох хүн гэж байхгүй. Он цагт болж байгаа үйл явдлууд, амьдарч байгаа нөхцөл, сэтгэл ханамж зэрэг нь хүндээ гологдох цаг байдаг.

-Та миний л аав ээжийн адилаар энэ нийгмийг бүтээлцсэн хүмүүсийн нэг. Эргээд харахад та бүхэн залуу үедээ ямар нийгэм хүлээлгэн өгч байна гэж боддог вэ?

- Би бол Монгол удмын дамжсан цусны үргэлжлэл. Бидний үеийнхэн та нарт хэнд ч заяахгүйгээр сэтгэж чаддаг тархи, монгол цус хоёр л үлдээсэн. Энийг л яаж эдлэх юм байгаа юм. Тэрнээс биш, миний насаа дуустал хийж бүтээсэн бүхэн үлдэхгүй байхыг үгүйсгэх аргагүй. Би бол мартагдахын тулд төрсөн хүн.

- Таны төрж өссөн Баян-Өнжүүл жилийн өдийд ямархуу байдаг вэ?

-Ай тэр сайхан нутаг даа. Тэр бол газрын диваажин. Уултай, улаан улаан асгатай.  Миний талийгаач найз Ж.Лхагваа надтай хамт явахад “Нутаг минь ямар байна, сайхан байна уу” гэж асуухад “Чам шиг л ааштай уултай юм байна” гэж байсан юм. Би их сайхан газар оногдож төрсөн хүн. Тэр нутагт очиход би дандаа багадаж байдаг. Би тэнд өчүүхэн жижигхэн болдог. Би тэнд л хамгаас илүү хайртай.

-Та боксоос эхлээд хүүхэлдэйн театрын жүжигчин хүртэл өчнөөн мэргэжилтэй хүн шүү дээ. Энэ дундаас МЗЭ-ийн “Ардын үлгэрийн тэнхим”-ийн эрхлэгч гэдэг их сонирхолтой санагдсан. Та тухайн үед юу хийдэг байв?

-Зохиолчдын хорооны хатавчинд би 50 жил хэвтлээ. Би ягьдаг нохой байгаагүй, дугуй хэвтээд байдаг нохой ч бас байгаагүй. Орсонд хуцаад гарсанд, хуцдаггүй байгаагүй. Энэ их том өргөөний хатавчинд насаараа хэвтснийх, юуг нь ч хийсэн юман чинээ боддоггүй. Миний шүтээн газар. Үлгэр домог цуглуулах, хэвлүүлэхээс эхлээд олон ажил хийдэг байсан.  Харин дараа нь Зохиолчдын хорооны дарга байхдаа өөрөө татан буулгасан. Санхүү мөнгөнөөс эхлээд болоогүй болохоор тэр.

-Дотоод ертөнцийн тухай асуух гэсэн юм. Таны дотоод ертөнцөд ямархуу “тавилга”-ууд байж, тэнд юу болдог вэ. Дотоод ертөнцдөө байхдаа та юу төсөөлж, юу мөрөөдөж байдаг вэ?

-Миний дотоод ертөнц их том гэр шиг олон ханатай цэлийсэн өргөө. Дотор нь олон үзэг, олон дэвтэр бий. Бий дэвтэр үзэг хоёрт шунаад ханаддаггүй юм.  Бас аар саархан номнууд байна байх. Миний сэтгэлийн гэр дотор ороод ирсэн хүнд улнаасаа жиндэхгүй дэвсгэр байдаг байх. Миний хүмүүс ханддаг сэтгэл байдаг байх, аливаа нэгийг санаж мөрөөдсөн гуниг байдаг байх. Тэнгэр харагдах тооно байдаг байх. Тэрний дотор хүмүүсийн таамаглаж байгаагаар муухай ааштай би байдаг байх даа.

Шинэ Монголд хуучиртлаа амьдрахыг хүснэ

Шинжлэх ухаан хөгжихийн хэрээр, хүний нас улам уртсах тухай мэдээлэл унших бүрийд одооноос эхэлж биеэ зэхмээр санагдана. Удахгүй ирэх ямар нэг сайхан учралын төлөөнөө урьд урьдахаас илүү их бэлдмээр болно. Энд, Монголдоо илүү удмаар бодогдоно. Монголоо гэх сэтгэл, эх оронч үзлийн үнэ цэнэ шалан дээр хөсөр хаягдан хэвтэж буй нь үнэн боловч, би энэ газрыг сонгож төрөөгүйгээ мэдэх хэдий ч, өөртөө би Монголын алтан үед амьдарч байгаа гэж итг үүлэх дуртай (Яг л Парисын алтан үе, эсвэл Америк мөрөөдөл эхэлсэн цэг шиг). Хонгилын үзүүрт гэрэл гийх эсэхийг ч мэдэх сөхөөгүй хорин жил тэмтчин, бүдчин жирийсээр яг хүрчихээгүй ч, тэр гэгээ тун удахгүй бидэн дээр асгарах дөхсөн дөө гэх зөн аяндаа төрнө. Ромыг ганцхан өдөр барьчихаагүй гэдэг. Үүн лугаа Улаанбаатар маань бидний гараар бүтээгдэж байна. Яг одоо цонхоо нээгээд хараач. Өндөр уулын оройд гараад буй бүхнээ тольдоод нэг үз. Аль ч газар ялгаагүй ээ, асуудал байдаг юм. Өөнтөгч нүдээр харвал өртөх юм бишгүй л олдоно. Утааг нь үлээгээд, цухлыг чинь төрүүлдэг бүхнийг зуурхан авч хаяад өмнөөс чинь тосох сайхан бүхнийг төсөөлөөсэй гэж хүсэж байна. Гар утас, интернэттэй хамт мэндэлсэн залуус гадагшаа харлахаар биш, сурахаар явж байгааг баталсан олон олон судалгааг харах нь Монголын эдийн засаг 12.5 хувиар өснө гэдгээс илүү гоё сонсогддог.

Эхнээсээ явсан нь ирээд энд тэнд, хараахан чимээ шуугиан дэгдээж амжаагүй ч шинэ шинэ туршилтууд хийж байна. Бидний хөгжил барууны орнуудын зуун жилийн өмнөх шиг түвшинд байгааг хэн нэгэн сануулахад бухимдах хэрэг надад ер гардаггүй. Бүх юм утга төгөлдөр эхэлж, “бүүм” болж байсан, боломжоор дүүрэн цаг нь манайд, энд дэргэд иржээ л гэж боддог.

Сүүлийн таван жилийн дотор Монголд 2000 гаруй шинэ компани байгуулагдсан гэх бөгөөд эдгээрийн 15 орчим хувь нь манайд урьд өмнө байгаагүй шинэ бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ үзүүлж, нэвтрүүлсэн байна. Та бидний тугаа болгодог орнууд, жишээ нь АНУ-д л гэхэд “Fortune 500”-д багтдаг томоохон компаниудын “дундаж наслалт” 60 жил байдаг. Нэгэн зууны түүхийн ард гарсан нь ч бишгүй. Яг одоогийн Монголынх шиг боломжоор дүүрэн үед тэд анх үүдээ нээж, туузаа хайчилж байсан байх юм. Марк Зукербергийн “Фэйсбүүк” шиг томоохон тэсрэлт хийхгүй л бол одоо тэнд шинэ юм эхлүүлэх хэцүү. Харин Монголын тухайд юу ч эхлүүлсэн болохоор үе иржээ. Та санал нэгдэнэ гэж итгэж байна. Гурван сая хүрэхгүй хүн амтай манайх шиг улсад сүүлийн жилүүдэд яасан ч их сонин, сайт, телевиз нээгдэж байна вэ гэж бид дотроо адалдаг нь нууц биш. Харах өнцгөө өөрчилбөл тэд бүгдээрээ боломжийг эрэлхийлж байгаа нь тэр. Болохгүй, бүтэхгүй байсан ч хамаагүй. Хаа газар л зах зээлд эхлээд олон тоглогч гарч ирдэг, тэгээд шалгарлын хууль үйлчилнэ. Цаг хугацаа үүнийг аяндаа цэгцлээд, хэн нь үлдэж хэн нь явахыг шийдээд өгнө. Өрсөлдөгч олон байх тусмаа л шалгарч үлдэхийн төлөөх тэмцэл сонирхолтой, шударга байдаг биш үү.

Байгууллагуудаар орохоор нусаа хацартаа наасан “жаалууд” дүүрэн сууцгаах юм гэж санаашрах хүмүүстэй олон таарч байлаа. Шинэ цус сэлбэгдэж, залуусын алхааны хурдаар хөгжил эрчлэх нь дээ гэж бэлгэшээгээд үзвэл юуны буруу. Зууны турш ажин түжин байсан Улаанбаатар хүний хөлөөр хахаж байна гэх. Түгжрэл ихсэв, хөдөлгөөн удаашрав гэцгээж байна. Үүнийг жам ёсоор гэвэл өрөөсгөл байж мэдэх. Шинэ цагийн, шинэ Монголын хурдтай дүйцэхгүй байгаа нь л хүмүүсийг бухимдуулж байгаагаас биш, урьд үүнээс хурдан байсан нь хөшиж царцчихлаа гэвэл хилс. Тайвуухан алхаж, тэр хэрээр налайсаар царцаж орхисон хөгжил одоо биднээс хурдан гүйхийг шаардаж байгаа нь тэр. Тэгж байж бид хүссэндээ хүрнэ, хөгжил рүү бид улам илүү дөтөлнө. Энэ бахдах юм биш ч авлигын тоогоор дэлхийд тэргүүлж байгаа тухай ярьсаар улиг боллоо. Тэгвэл ажилгүйчүүдийн тоогоор сүүл мушгидгийг одоо ярья. Мухрын өрөөнөөс гарахгүй элгээ тэвэрч, дэлгэц ширтэн өдрийг бардаг хүн таны эргэн тойронд хэр олон бэ? Монголчууд бүгдээрээ хөдөлж байна, эрвийх дэрвийхээрээ, чадах ядахаараа зүтгэж байна. Энэ л хангалттай. Үүнээс гадна бид бүгд мэдэх боловч, ойшоож авч үздэггүй баримт байна. Хэвлэл мэдээлэлд ч тэр, ер нь хаа газар ажил сольж, нэг компаниас нөгөө рүү зүглэх нүүдэл сүүлийн жилүүдэд эрс нэмэгдсэн. Боломж байгаа болоод л тэр. Жижиг, дунд ч ялгаагүй компаниуд хүн олдохгүй байна л гэцгээх. Хүн илүүдлээ гэх шалтаг хэн ч хэлдэггүйг та мэднэ. Үүнд бас ижилхэн л хариулт байна. Эрчилсэн хөгжил биднээс илүү их хөдөлмөр, илүү их хүн хүч нэхэж байна

Бусдаас дутуу байна, бид хөгжлөөр гүйцэхгүй байна гэж дээр доргүй л ярих боллоо. Энэ бол унжигнасан зовлон тоочилт биш, энэ цагийн шаардлага юм. Өөдөө тэмүүлдгийнхээ хүчинд л хүн өндөр болдог гэдэгсэн биш бил үү. Бүхэлдээ ч бас хоцорлоо, хожигдлоо гэвэл худал. Шинэ тутам гарсан дэвшил, техник технологийн ололтоос бид ер хоцорсонгүй. Эдэлж хэрэглэж буйгаа, эргэн тойрноо харвал үүнийг заавал бусдаар батлуулахын хэрэг юун. Хоёр их гүрний дунд хавчуулагдсан Монголыг дэлхий нэг нүдээрээ ч тоож хялайдаггүй байлаа. Одоо гэтэл киноноос л нэр сургийг нь сонссон мөнөөх акул компаниуд зах зээл хайн манайх руу нүүдэллэх боллоо. Энэ бол шинэ давалгаа юм. Шинэ цаг биднээс шинэлэг сэтгэлгээг шаардаж байна. Хийснээсээ өө хайж, шинээр сэтгэснээ нийтээрээ элэглэдэг, шоолдог зуршил өнөө цагийн аясад тохирохгүй. Монгол Улс өөрийн гэсэн хиймэл дагуултай болох цаг ирсэн гэсэн хүсэлтийг хорь гаруйхан настай залуу Засгийн газартаа тавьж, түүнээ биелүүлж чаддаг бардам зоримог үе ирснийг харагтун. Шинэ цагт мэдээллээр, номоор, үзэж харах бүхнээр дутахын бус, илүүдэхийн зовлон нүүрлэж байна.

Улаанбаатар үргэлж утаатай байхгүй, хүн ам нь тасралтгүй бөөгнөрсөөр эндхийн газар дүүрчихгүйд итгэдэг ирээдүй ирж явна. Бусдын л эдэлсэн асуудалтай тулж буйнх тэдэн шиг шийдлийг олох мөч айсуйд итгэнэ. Муу бүхэн нягтаршсаар тэсрэх нь гарцаагүй. Тэндээс жинхэнэ хөгжил эхлэх нь баараггүй. Одоо байгаа байдлаасаа үүрд хөдлөхгүй гэж боддог хүн байдаггүйтэй адил, өнөөгийн болохгүй бүхэн бидний гараар засагдаж, бидний хүсдэг хөгжилд байраа тавих нь мадаггүй. Хуучин бүхэн ул болж, шинэ бүхэн зул болоход итгээрэй, тэрний төлөө чадахаасаа ихийг хийгээрэй.

Ингэж бодохын хэрээр энд, Монголдоо аль болох удахыг хүснэ. Хүний наслалт уртасч байгаа тухай мэдээг шунан дурлан уншина. Түүний л төлөөнөө одооноос эхэлж биеэ зэхэж эхэлнэ.

Үг үлдэнэ

            Үг бүхэлдээ эрээлжилсэн хэдэн үсгийн цуглуулга биш аж. Мөн байлаа ч үг гэгч үнэртэж, амтагдаж бас болдог байх нь. Үйлчин лугаа нямбайлан шаглаж, уран дархан адил сийлэн цойлдсон уран тансаг монгол хэл бүхий зохиолыг энэ цагийн зохиолчоос мэдэж, мэдэрнэ гэдэг ховор хэрэг. Энийг бүтээсэн хүнтэй уулзана гэдэг ховроос ч ховор тохиол болой. 2009 онд анх авсан цагаасаа үнгэмэл навсархай болтол нь түмэнтээ эмэрсэн “Хөх жавар” номын зохиогч Долгорын Цэнджавтай уншигч авхай таныг уулзуулж байна.

            Орчин цагийн Монголын үргэлжилсэн үгийн зохиолын арга барил, далд гүн санаанд эргэлт авчирч, нээлт хийсэн хэмээн шүүмжлэгчид үнэлдэг түүний “Хөх жавар”, “Тэнгэрт хальсан тоос”, “Цахарын хар шуурга” туужуудаас  гадна “Утгын чимэг” богино өгүүллэгийн наадамд айрагдаж байсан “Мэнгэ”, “Алтан жүн жор”, “Хоёрын даваа” зэрэг өгүүллэг нь дүрийн сэтгэл зүйн онцлог, монгол хэлний уран тансаг найруулгаараа илтэд ялгардаг бөгөөд уянга-сэтгэлзүйн аргыг чадмаг ашигласан хэмээн сайшаагддаг билээ.

Жамъян-Очирын Тэгшжаргал Таныг хүмүүс хос морьтой хүн. Сэтгүүл зүй, уран зохиолын туг хоёул ширээн дээр нь бий  гэдэг. Гэвч аль нэгээр нь тууштай явсан бол доо гэж бодох үе байдаг уу?

            Долгорын Цэнджав Энэ хоёр тал бие биенээ харин ч нөхөж, намайг өдий зэрэгт хүрэхэд тус, дэм болсон юм уу гэж би хардаг. Зарим нь хүн олон юм рүү үсчих өөдтэй биш л гэдэг юм. Гэвч чадаж л байвал юм юманд гоожтой байхын буруу гэж юу байхав. Өөрийгөө би уран зохиол, сэтгүүл зүй гэх адал явдлаар дүүрэн, сониуч, соньхон ертөнцийн дунд яваад харин ч баярладаг. Сэтгүүл зүйд нухлуулаагүй бол амьдралаас хол, дөрвөн ханын дунд үзгээ тэвэрсэн хуурай зохиолч болох байж. Сэтгүүлч хүн хөлөөрөө хоолоо олж иддэг гэдэгчлэн өдөр бүр бидэнд хүнтэй уулзаж, ярилцах завшаан тохиодог. Уулзсан хүн бүрээсээ үг унагаж, амьдралын үнэн мөнийг мэдэж танина гэдэг зохиолч хүнд тун хэрэгтэй чанар. Даанч манай ихэнх зохиолч энэ тал дээр тун хойрго. Надад харагддаг зохиолч, сэтгүүлч гэсэн хоёр их цамхагаа өндөр нам гэж би дугаарлахгүй. Энэ хоёр цамхагийн дунд л миний амьдрал өнгөрч байна.

            Ж.Т. Зарим шүүмжлэгч, зохиолч үргэлжилсэн үгийн зэгсэн дориун мастер болох хүнээ сэтгүүл зүйд алдлаа гэж халаглаж байхыг сонсож байлаа. Тийм учраас л дээрхийг асуусан хэрэг.

            Д.Ц. Яриа, хөөрөө дундаа би Л.Түдэв багшийнхаа нэрийг дурдах дуртай. Энэ хүнийг багшаа гэж дуудахаас ч эмээдэг тийм нандин холбоо бидний дунд байдаг юм. Л.Түдэв багш намайг сэтгүүлчээр ажиллаж байхад хөдөө томилж, би Өмнөговийг зорьсон. Одоо эргээд бодоход сэтгүүл зүйн буянаар тэгж би жинхэнэ амьдралыг зорьж билээ. Энэ зуур дунд сургуульд багшилж ч үзлээ. Гэвч хэрэв би багшаар үлдсэн бол үнэн амьдралыг мэдэхгүй, бичихгүй байж дээ гэж боддог юм.

Сумын төв бол тэр чигээрээ л амьдрал өрнөж, буцалж байдаг газар. Ер нь манай уран зохиолын баатрууд хөдөө л байдаг шүү дээ. Тэнд ажиллаж байхдаа би амьдралд тохиолдох бүхий л төрлийн хүнийг, нэг талаар зохиолынхоо бодит дүрүүдын дунд байсан. Сайхан бүсгүй, шилийн сайн эр, домог хууч дэлгэн суудаг хөгшид гээд л...Дэргэдүүр зөрсөн, үг солиод өнгөрсөн хүн бүр надад өөрийн дүрээ өгчихөөд буцсан буй мэт санагдана. Ухаан нь амандаа биш тархиндаа байдаг тэр хүмүүсээс би их ч юм сурсан. Ялангуяа настангуудын хууч яриа сонсох надад хамгийн амттай байдаг. Өнөө цагт харин ийм хүмүүс, хууч яриа дэлгэн суудаг хөгшид ховор болж дээ. Ээжийн минь дүү, миний бага ижий Бүжээ гэж хөгшин хөдөөгийн эгэл жирийн буурай боловч оноч үгийн мастер, ямар ч хийгүй хэрнээ уран цэцэн, их амьд яриатай хүн байсан. Хоёр ижий хонь, ямаа холбон саах зуураа юу ч юм ярьж л байдаг. Аргалд явах зуураа ч ярьж л байна. Яасан ч дуусдаггүй юм. Гэхдээ тэд яг л өгүүллэг, тууж уншиж буй мэт уран ярихыг нь яана. Тэднийхээ яриаг сонжин, сонсож өссөн минь ч бас их нөлөө үзүүлсэн гэж би боддог.

Ж.Т. Зохиол эхлүүлсэн үед таны өдөр тутмын амьдралын хэмнэлд ямар өөрчлөлт ордог вэ. Зовлон шаналал, адал явдал нь илт мэдрэгдээд ирдэг байх гэж боддог юм.

Д.Ц. Цаанаас бурхан ч юм уу, хэн нэгэн хэлж бичүүлээд байга юм шиг аяндаа урсаад ирэх мөч байхад, яаж ч хүчлээд явахгүй байх тохиолдол бий. Зарим зохиолоо бичигдэх мөч нь иртэл тав, зургаан жил хаях ч үе байна. Ялангуяа үргэлжилсэн үгийн зохиол бичнэ гэдэг тамын ажил. Хувь зохиолчоос авъяас, тэвчээр, цаг нар гээд бүхнийг шаардана. Хаа явсан газар үргэлж дагаж, бодогдоод салахгүй. Зөрчил дотор нь өөрөө амьдрах хэрэг гарна. Яруу найраг бол сайхан л даа. Наадмын морьтой дэрвүүлж яваа мэт хийсгэж бичиж болдог. Гэтэл үргэлжилсэн үгийг бодохгүй бол болдоггүй. Хонины бор морьтой яваа мэт аядуухан бичихээс аргагүй. Дээр нь сэтгэлийн хөөрлөөр бичиж болдоггүй.

Заримдаа, дээр хэлсэнчлэн санаа хаанаас ч юм гэнэт л ороод ирэхэд юу бичиж буйгаа мэдэхээ байтал сараачин, үзэг гүйцэхгүй зовох үе бас гарна. Эргүү балай юм шиг л бичнэ шүү дээ. Тэгсээр аяндаа нэг юманд тээглээд, гацна. Ингэж л нэг зогсоно, амарна. Зохиолч ийм байдалд орсон үед түгжээ тайлагч хэрэгтэй болдог. Манай С.Дашдооров түгжээ тайлахдаа гаргуун байсан. Одоо харин түүн шиг хүн ховордож. Тэгэхээр өөртөө найдахаас аргагүй. Харин кино найруулагч, бас зураачид түгжээ их сайн тайлдаг юм билээ.

Ж.Т. Одоо цагт нэг ном гаргасан хүүхэд л өөрийгөө зохиолч, яруу найрагч хэмээн нэрлэдэг болж. Таны залууд бол ингэх зүрх зориг, сэтгэл ч байхгүй байсан биз. Хэзээ та өөрийгөө зохиолч боллоо гэж тооцож байв?

Д.Ц. Ихэнх зохиолч эхлээд шүлэг бичиж гарч ирээд, дараа нь үргэлжилсэн үг рүү ордог. Харин би шүүмж бичиж утга зохиолын ертөнцийн хаалгыг татаж байсан. Өөрийн сайндаа ч биш, Отгонсүрэн, Дашдорж, Оюунбадрах гэх мэт багш нарынхаа нөлөөгөөр. Тэгсэн, нэг удаа би Дундговь аймгийн зохиолчийн эвлэлийг шүүмжилсэн. Тэгэхэд манай Дундговь аймгийн зохиолчид “Талын дуу” шүлгийн эмхэтгэл гаргаад байсан юм. Миний бичсэн шүүмжийг Отгонсүрэн багш “Улаан туг” сонинд гаргаж, нутгийн зохиолч нөхөд маань тэрийг харчихаад “Чи ч мань хэдийгээ ёстой авч өгчээ” гэсэн. Тэр үеийнхэн шүүмж сонсож чаддаг байсан л даа. Тэгэхэд яагаад ч юм нэг сайхан өгүүллэг биччих юмсан гэсэн бодол дотроос гаралгүй явсаар, 1995 онд “Мэнгэ” өгүүллэгээ бичсэн. Тэгэхэд л жаахан урам орж, би чадна гэсэн итгэл төрж, ер нь болмоор санагдаад эхэлсэн.

Ж.Т. Тэгэхэд та хэдтэй байсан юм бэ?

Д.Ц. 40 хүрч байсан санагдана.  

Ж.Т. Их л хожуу өөрийгөө нээж дээ та?

Д.Ц. Тэгээд урьд бичсэнээсээ ичээд бүгдийг нь шатаасан. Ичээд ирэхээр сая хүн болдог. Ичдэггүй хүн бол тун муу. Харийн өнөөгийн залуус их л эрт өөрсдийгөө дөвийлгөж байна даа гэж хардаг.

Ж.Т. Шүүмжээр эхэлж, үргэлжилсэн үгээр ороод дараа нь шүлэг бичиж эхэлсэн үе чинь дурдагдах болов уу. Дарааллын хувьд урвуу зүй тогтол харагдаж байх чинь.

Д.Ц. Шүүмж бичихийн хажуугаар нууцаар шүлэг бичдэг л байсан. Шүүмжлэгч хүн өөрөө муу юм бичвэл үг үнэгүйднэ гэж санаад хүнд үзүүлэхгүй, тас нууна. Нэг удаа шүлгүүдээ О.Дашбалбар агсанд харуултал их урам өгч, Утга зохиол, урлаг сонинд хэдийг нь гаргасан. “Шүүмж бичихээ боль. Шүлэг бич. Хотынхон шиг” гэсэн.

Ж.Т. “Хотынхон шиг” үү! 1990-ээд оны Монголын утга зохиолд хот, хөдөөгийн гэсэн зааг ид гарч байсан гэж ярьдаг. Тийм зүйл үнэхээр байсан юм уу?

Д.Ц. Орост бол тосгоны найрагч гэсэн хэллэг хүртэл бий. В.Распутин, Пушкин нар гол төлөөлөл. Харин манайд ийм яриа ер гардаггүй байснаа 1990-ээд оноос гэнэт цухалцаж эхэлсэн. Хотынхны соёл, сэтгэхүй аж амьдрал өөр гэсэндээ хөдөөгийн зохиолчдыг гадуурхах маягтай болоод ирсэн. Тэр үед бүр “Хөдөөгийн зохиолчдын холбоо” гэж байгуулагдаж байлаа шүү дээ. Азаар энэ нэг их буруу тийшээ явчихаагүй. Харин ч бие биенээ хурцалж, энэ жижиг зөрчил дундаас олон сайн бүтээл гарсан.

Ж.Т. Уншигч хүссэн хүсээгүй зохиолд гарч буй дүрийг дотроо сайн, муу гэж хуваачихсан байдаг. Манай, танай тал гэдэг шиг. Харин зохиолч бичих явцдаа ингэж ер нь боддог уу?

Д.Ц. Зохиолчид дүрийн боловсруулалт гэж чухал юм байдаг. Цас шиг цагаан, эсвэл цасан дээр хөө цацсан мэт хар муу тийш нь явуулахад би дургүй. Хэчнээн муу үйл хийсэн ч эр хүн уйлвал уйлж, хайрлавал хайрлаж чаддаг шүү дээ.

Гэхдээ би “Хөх жавар” туужийнхаа Харлаг Донойг өрөвдөж чадаагүй. Түүнийг аавтайгаа анх уулзаж байх үеийг бичих үед дотор муухайрч, толгой өвдөөд даралт ихсээд ирсэн. Тэгэхээр нь энийг ер нь больё гээд хэсэг хаясан. Гэвч болиулдаггүй юм билээ. Арав хоногийн дараа Донойтой дахиж уулзсан. Өнөө ой гутмаар тэр орчинд дахиж очсон. Хажуудаа зуун грамм виски тавьж байгаад л дахин үргэлжлүүлсэн дээ. Тэгж энэ зохиол маань бүтсэн.

Ж.Т. Та зохиол бичих явцдаа санаа сэдэл авах зорилгоор бусдын юмыг хардаг уу?

Д.Ц. Хүний бичсэнийг дагаж, явснаар нь замнаж цаас үрээд яах вэ гэж боддог. Тийм учраас би хүний цэг, таслалыг ч дуурайхыг хүсдэггүй. Шинэ зохиол бүрт, дүр болгондоо нээлт хийхийг хичээдэг. “Цагаагчин гахай жил” романаа бичих үед энэ хувьсгалын талаар бичсэн хоёр номоо Д.Төрбат надад өгсөн. Романаа дуусгах хүртэл би тэрийг сөхөж ч хараагүй. Ямар нэг юм нь адилхан болчихвол хэнд хэрэгтэй аж.

Ж.Т. Урьд зохиолчид нийгмээ сэрээдэг байв. Нийгэм донслоход утга зохиол дагаад донслох маягтай. Гэтэл өнөөдөр цаг үе, уран зохиол хоёрын хоорондын хамаарал байхгүйтэй ялгаагүй болсон гэвэл та санал нийлэх үү?

Д.Ц. Нийгмээ сэрээх байтугай өөрсдөө ч сэрж, сэтгэх нь хойрго болсон шиг байна. Харин энэ үүргээ сэтгүүл зүйд тохчихож.

Ж.Т. Нийгмийн орчиноос гадна яг зохиол бичээд суухад гадаад орчин хэр их нөлөөлдөг вэ. Хаана та зохиолоо амар, тайван бичдэг вэ?

Д.Ц. Орчин, улирал их чухал аа. Би “Чонын алтан шагай” романаа Америкт байхдаа бичсэн. Эх орноо, амьдралаа, онцгойлон хүнийг, хэн нэгнийг санах нь их цочроо өгдөг. Болж өгвөл байраа солих нь зохиол бичихэд сайн нөлөөтэй.

Намар уг нь зохиол бүтээлийн улирал. Гэвч МУИС-д багшаар орсноос хойш намар миний зохиолч талыг үгүй хийсэн. Зохиолоо бичээд хөдөө суух их сайхан байдаг. Санаа сэдэл урсаад л орж ирнэ. Хот харин өөр. Амьдрал нь, хэмнэл нь, бүр байшингууд нь хүртэл нэг хэвийн учраас онц санагддаггүй. Гэхдээ манай зохиолчид, ялангуяа залуус хотын амьдралыг амттай бичээсэй гэж би хүлээдэг.

Намайг олоорой

Дэфнэ Халман (Туркийн жүжигчин)

            Энүүхэн дэрвэж байсан сэтгэлээ сэмрэн сэмэрсээр агшин өнгөрөхийн зуургүй уруудан унаж болдгийг санахаар инээмсэглэн өнгөрсөн бүхнийг цагдан, цэгнэж, заавал нэг хар тээн зөрөх өөртөө дур гутах. Тэндээс энэ хүрэхийн зуур хэдэнтээ орь тавьж, дур ханаж чадах сэтгэлийн чалх дундрахгүй бөгөөд хорвоогийн туйл рүү үсчин дэвэх бүрийд нь холбирч өнхөрсөөр нэгэн агшинд ер хэрэглэгдэхүүн болсноо мэдрэхэд урам хугарах. “Насан туршдаа” доройхон, даруухан амьдарсан нэгний дотор хар материйн эрчимтэй дүйх энерги гүйж, тэгэхдээ тэсэрчихэлгүй тэнд нь байлгаж дөнгөх чадал мөнөөх л даруухан, доройхон нэгэнд байсныг мэдээд амьдрал баян гэдэгтэй аргагүй санал нийлэх. Надад байх олон дүрийн аль нь яг би вэ. Түүнээс харсан төрх бүрийн хэн жинхэнэ тэр вэ?

             Жамъян-Очирын Тэгшжаргал “Улаанбаатар” олон улсын кино наадамд өөрийн биеэр хүрэлцэн ирж, киногоо танилцуулсан нь үзсэн бидэнд сайхан санагдлаа. Харин танд энэ наадмын нэг хэсэг болох ямар байв?

            Дэфнэ Халман Гайхалтай сайхан байлаа. Анхны наадам гэдэг утгаар хүндэлж ирсэн. Бас бидний киног гаргахаар сонгосонд нь баяртай байсан. Энд ирэхийн өмнө Бразилийн Рио Де Жанейро, Монголын Улаанбаатар хот хоёрын аль нэг рүү явах сонголт гараад... Тэгээд би одоо энд байна даа.

            Ж.Т. Сонголт чинь буруудаагүй байх гэж найдаж байна. Та энд намрын эхэн сард ирлээ. Монголын намар хүйтэн ч энд сэтгэл хөдөлгөм олон сайхан зураглал бас тодордог юм. Харин таны төрөлх нутаг, Туркийн намар ямар байдаг бол?

            Д.Х. Намайг яг наашаа ниссэн өдөр хүйтэн, зэврүүн байсан. Би ч тундр руу явж байгаа юм шиг л өвлийн хүрэм, ороолт сэлтээ зэхээд гарсан л даа. Истанбул далайтай залгаа болохоор чийглэг уур амьсгалтай, намар өвөлдөө бороо их ордог. Харин энд хүйтэн ч агаар нь дэндүү цэнгэг юм. Энэ нь надад таалагдаж байна.

            Ж.Т. Таны гол дүрд нь тоглосон Lifelong киноноос халуун, чийглэг Истанбулийн хүйтэн зэврүүн дотоодыг олж харлаа. Урд нь Нури Билгэ Жейланы Climates-ээс ийм “төрх”-ийг нь үзэж байсан. Олон жил театрт ажилласан, кино урлагт бол бараг л шинэхэн гэж хэлж болох таны хувьд бас чамгүй сорилт болсон байх даа?   

            Д.Х. Энэнээс өмнө ердөө хоёр л кинонд тоглосон. Жүжигчин гэх нэг малгайн дор явдаг хэрнээ тайз, дэлгэцийн бүтээл тэс ондоо байдаг. Нэгэнт л кинонд тоглохоор бол өөрийгөө бүх талаар нь сорьсон, бас содон кинонд тоглох хүсэлтэй байсан үед  залуу найруулагч Эсли Огзэ Lifelong-ийн Элагийн дүр санал болгосон нь яг таарч тохирсон гэж хэлж болно. Олон жил тайзан дээр, үзэгчдийн өмнө тоглосон болохоор камер надад цоо шинэ сорилт байсан. Сэтгэлийн бүхий л хөдлөлөө нөхрөөсөө нууж байгаа хэрнээ дэлгэцээр үзэж буй хүмүүст хэрхэн дамжуулах вэ гэдгээс эхлээд л.

            Т.Ж. Энэ кинонд тоглох саналыг зөвшөөрөхөд дээрхээс өөр хүндэтгэх, харгалзан үзэх шалтгаан байсан уу?

            Д.Х. Зохиолыг уншиж дуусаад л Элагийн тухай мэдэхийг, мэдрэхийг үнэхээр хүссэн. Энэ эмэгтэйн дотор түймэр дэгдэж, галт уул оргилж байсан ч тэрийг ил гаргалгүй, дааж давашгүй их сэтгэлийн ачаагаа үүрсээр юу ч болоогүй мэт л байдаг. Урлагийн болон шогийн мэдрэмжтэй, бусдад муугаа үзүүлэх дургүй, дотроос нь өнөөх хоосон мэдрэмж маажиж байсан ч уйлж унждаггүй гэхчлэн түүнд татагдах олон шалтгаан бий. Бас тэр контемпорари уран бүтээлч байсан нь ч бас догь. Эла миний дотор орж, надаар хөтлөгдөж, намайг хөтлөхийг мэдэхсэн гэсэндээ кино багийнханд тийм гэж хэлсэн.

             Т.Ж. Өнгөрсөн жилийн өдийд Истанбулд түр саатахдаа гивлүүрээр нүүрээ хааж, нөхрийнхөө араас хүүхдээ тэврэн доройхон алхаж яваа эмэгтэй олныг харсан. Эрчүүд илүү давуу эрхтэй тухай нь ч уншиж байсан. Харин найруулагч нь эмэгтэй хүн байсан болоод ч тэр үү энэ киноноос өөрийг анзаарлаа. Дэлгэцийн өмнө нүцгэлэх, мөргөлийн цагаар цонхны тавцан дээр эмэгтэй хүн тамхи татаж зогсох зэргийг харна гэж төсөөлөө ч үгүй шүү.

            Д.Х. Энэ бол нийгмийн байдлыг харуулах зорилтот кино биш л дээ. Тийм болохоор турк эмэгтэйчүүдийн тухай нэгдсэн ойлголт төрүүлж чадахгүй. Истанбулын чинээлэг амьдралтай, дундаж насны эхнэр, нөхөр хоёр хэдийгээр тансаг байшинд амьдардаг ч гэр бүлийн уур амьсгалд нь гял, цял юм юу ч үгүй. Хоёул юунаас ч юм уйдсан. Гэхдээ эхнэр нь энэ бүхнийг сэтлэх гэж нөхрөөсөө хайр халамж хүлээдэг ч үүнийгөө ер илэрхийлдэггүй. Зүгээр л хүлээдэг. Хэзээ ч хүлээсэнтэйгээ дүйцэх хайр халамж хүртэхгүй байсаар дасал болсон. Ийм л дүр зургийг дэлгэцнээс олж харна.

            Харин камерийн өмнө нүцгэлсэн тухайд би үүнийг зоригтой алхам хийлээ гэж бодоогүй. Зохиолын дагуу, Элагийн дүрийг харуулахын тулд хийх ёстой зүйлсийн л нэг байсан. Бидний хэн хэн маань гэртээ ийм л байдаг шүү дээ. Нүцгэн алхах, нүцгэн шүршүүрт орох, унтах, босох, тамхи татах, хурьцал үйлдэх гээд л... Бусдаас өөр, онцгой гойд юм нэг ч байхгүй. Туркт нийгмийн байр суурь, хөрөнгийн хэмжээ, амьдардаг хот, шашины үзлээсээ шалтгаалж хүмүүс янз бүрийн давхаргад хуваагддаг. Зарим бүс нутаг шашин, улс төр, соёлын хоригууд их байдаг ч Турк ардчилсан болохоор бид хүссэнээ л хийдэг.

           

Ж.Т. Киноны гарсны дараа үзэгчидтэй ярилцах үеэр та Элагийн дүрд орох гэж маш их удсан, бас хичээсэн гэж байсан. Мэдээж тэр бүхэн тань сүүлчийн кадрыг аваад л ор тас нисчихдэггүй байх. Элагаас танд юу үлдэж хоцорсон бэ?

            Д.Х. Би өөр доторх Элагаа олсон. Хэзээ ч юм бүү мэд, тэр надад мэдэгдэхгүйгээр миний дотор үүрлэчихсэн байж. Киноны ачаар би түүнийг дотроосоо олж, мэдэрч, ярилцсандаа нэг талаар азтай. Элаг мэдрэх тусам түүний тэвчээр, сэтгэл хөдлөлөө нууж, далдлах чадварт нь биширсэн. Би амьдрал дээр түүн шиг байж чадах эсэхээ одоо ч хэлж мэдэхгүй. Гэхдээ ийн байж сурахсан гэж хичээх болсон нь үнэн.

            Т.Ж. Та Нью-Йоркт төрж, их сургуульд орох хүртлээ тэнд амьдарсан гэж сонссон. Бүх юм нээлттэй, боломжоор дүүрэн гэгдэх тэр газар та бүр үлдчихэж болох л байсан биз. Юу таныг Турк руу авчирсан бэ?

            Д.Х. Бага, залуу насныхаа ихэнх хугацааг Нью-Йоркт өнгөрүүлсэн гэдэг үнээн. Гэхдээ бид зуны амралт болгоноор гэр бүлээрээ Турк руугээ явдаг байсан. Тэгэхээр тийм ч хол, хөндий санагдаагүй. Дунд сургуулиа төгсөөд би балетийн ангид элссэн. Харин нэг удаа Туркт амарч байхдаа хөлөө хүнд гэмтээж, дахиж хэзээ ч бүжиглэж чадахгүй болсон юм. Үүнээс болоод миний амьдралын зорилго, хүсэл мөрөөдөл бүгд өөрчлөгдсөн. Тэгээд л Туркт бүрмөсөн ирсэн дээ. Анх эх хэлээрээ аялгатай ярьдаг байсан болохоор шоолуулдаг байлаа. Одоо харин ийм асуудал байхгүй. Туркт ирээд жүжигчин болохоор шийдэж, анх хүүхдийн театраас гараагаа эхэлсэн. Нью-Йоркоос явахдаа би ер харамсаагүй. Учир нь Туркийн соёл америкийнхаа хамаагүй эртний, бас сонирхолтой шүү дээ (инээв).

            Т.Ж. Таны аав Туркт Соёлын яамыг байгуулах санаачилга гаргаж, анхны сайдаар нь ажиллаж байсан хүн юм билээ. Юу ч болсон урлагтай холбоотой яваа нь аавын тань нөлөө юү?

            Д.Х. Аав минь надад байгаа бүхнийг өгсөн. Би бүжиглэж байна уу, дуулж байна уу хамаагүй, урлагтай холбоотой л бол тэр намайг бүх талаар нь дэмждэг. Сурагч байхдаа лимбээр хичээлье гэхэд ч дургүйцэж байгаагүй. Ээж аавыгаа дагаад олон сайхан газар орон үзэж, үргэлж музей, театр, галерейгаас салдаггүй байсан нь надад мэдэгдэхгүйгээр олон дадал, чадвар суулгасан.

            Т.Ж Ерээд оны сүүлээр та телевизийн шоу хөтөлдөг байсан гэсэн, үнэн үү?

            Д.Х. Тийм ээ, кино нэвтрүүлэг хөтөлдөг байсан. MTV-гийн турк хувилбар шахуу даа. Шинээр нээлтээ хийсэн киноны мэдээлэл, оддын амьдралын эргэн тойрон гээд л... тиймэрхүү л мэдээ бэлтгэдэг байсан.

            Ж.Т. Нээрээ, таны шивээс жинхэнэ байсан уу. Одоо танд би юү, эсвэр арилгачихсан уу?

            Д.Х. Тэр шивээсийг бүр залуудаа шивүүлсэн юм шүү дээ. Элагийн дүрд тоглох нь тодорхой болж, найруулагчтай тохирч, за гэж зөвшөөрчихөөд “Нээрээ би бэлхүүсэн дээрээ том шивээстэй. Зүгээр үү?” гэтэл Эсли болно оо гэсэн.

            Ж.Т. Тэгээд бүр нь постерт нь гарчихдаг. Сонин тохиол юм аа.

            Д.Х. Харин тийм. Шувуу шиг эрх чөлөөтэй байх гэсэн утга санаатай юм.