Аракатакагийн илбэчин

“Ер нь зохиолч хүний хамгийн хэцүү ажил бол эхний догол мөрөө бичих. Ганцхан догол мөр бичих гэж хэдэн сар болох үе ч бий” хэмээн хэлснийг нь эшлэснээр би түүний тухай бичихийн хамгийн хэцүү үеэ ашгүй давлаа. Эрхлэгч маань надад 87 насандаа таалал төгссөн, зохиолч Габриэль Гарсиа Маркесийн тухай бичихийг зөвлөсөн нь чухам хамгийн амархан, бас хамгийн хэцүү ажил байснаас тэр. Одоо зовлонгүй.

Эхний удаа би бичгийн ширээн дээрээ “Зуун жилийн ганцаардал” номын түүний дуртай шар өнгийн хавтастай, испани хэл дээрх 1968 оны хэвлэл, Го.Аким гуайн монгол орчуулга, хоёр ёотон хийсэн аяга хар кофе, мөн 60 ширхэг янжуур зэхсэн нь тэрбээр мөнхүү номоо бичих 20 жилийн турш өдөрт ийм тооны янжуурын ард гардаг байсныг дуурайсан хэрэг. Гэсэн ч энэ бүхний хэрэг ер гараагүйгээр үл барам 13 ширхэг тамхи, гурван аяга хар кофе уусан миний толгой дүйрч, дотор муухайраад юм бичих манатай болсноос бичиг цааснаас бушуухан зугатав. Харин одоо үүнийг бичиглэх зуур өмнө минь мөн л 60 ширхэг янжуур зэхээстэй байгаа боловч тэднийг би татаж баръя гэсэнгүй, ер гэрчээ болгохоор шийдсэн болно. Бас бидний хэн хэн нь өдрийн цагаар бүтээмж муутай байдаг учир өглөөний 02.15 цагт бичвэрээ эхэллээ. Бусдын хувьд энгийн л мэт санагдах зарим ажлыг бид дотроо бүхэл бүтэн хувьсгалын дайтай санаж, сүржигнэх тохиолдол бишгүй олны нэг жишээ нь миний хувьд таны уншиж буй энэ нийтлэл гэдгийг бас нэмье.   

Арван зургаан насны төрсөн өдрөөрөө хамгийн дотно найзаасаа “Зуун жилийн ганцаардал” номыг бэлгэнд авахад Габриэл Гарсиа Маркес бид хоёр нэгэн цаг үед амьдарч байснаар үл барам наян насны босго руу дөхөж явсан тэр “Надад ахиад роман бичих тамир байгаа ч, би бичихгүй гэдгээ маш сайн мэдэрч  байна” хэмээж, утга зохиолд дурлагсдын урмыг хугалсан дуулиант мэдэгдлээ хийж амжсан байлаа. Гэвч түүний эл бүтээл анх миний сонирхлыг ер татаагүй бөгөөд номын шүүгээнд тоосонд дарагдан хэвтэж байхад нь амьдралдаа “Тунгалаг Тамир”-аас өөрөөр бүтэн ном хэзээ ч уншиж байгаагүй ах маань зориглон авч, шөнөжин мэрэх болсон юм. Дараа нь ээж барьж авсан. Ээж маань ном унших тун сонин зуршилтай бөгөөд хуудас бүрийг нэг нэгээр нь биш, арав арваар нь алгасдаг нь хэзээд гайхшыг маань бардаг байлаа. Тэр мөнөөх л тогтсон янзаараа “Зуун жилийн ганцаардал”-ын ард зургаан цагийн дотор гараад ширээн рүү шидсэнийг санаж байна. Ингэсээр бүтэн нэг жил дамардаж, надад дахин нэг төрсөн өдөр ойртоход найзынхаа бэлгийг нээж ч хараагүйн ялд унах вий гэсэндээ би номын хуудсыг албадан нээж байлаа.

“Олон жилийн хойно хурандаа Аурелино Буэндиа гэгчийн бие Макандогийн оршуулгын газрын хайсны дэргэд буудуулах гэж зогсохдоо тэр жилийн нэг үдэш мөс үзүүлэхээр цыганууд дээр эцгийнхээ дагуулж очсоныг санаж авай. Тэгэхэд Макандо хулс, шавраар барьсан хориод навтгар овоохой бүхий жижигхэн суурин байж, хаяагаар нь галавын үеийн амьтны өндөг шиг асар том мөлгөр цагаан чулуун дундуур тунгалаг уст гол мяралзанхан урсдаг байлаа...” гэж зэгсэн дориун эхэлсэн боловч хуудас хөврөх бүрт олон Буэндиагийн дунд толгой эргэж, нягтрал сайтай өгүүлбэрүүдийнх нь утгыг ойлгох гэж хоёр, гурав эргэцсээр залхаж, хожим намайг олон удаа аврах хувьтай тэрхүү номоос би хоёр дахь удаагаа хагацсан юм даг.

Тэр ч бас багадаа ийм л нэгэн байсан гэх бөгөөд Латин Америкийн сонгодуудыг холоо орхиод, нас биед хүрсэн хойноо ч эмээгийнхээ аман түүхүүдийг шимтэн сонсдог байсан гэдэг. Энэ дашрамд хэлэхэд, бид хоёул үлгэрч эмээтэй байсан нь бидний цаашдын замд ихээ хэрэг болсон. Намайг зургаан настайд ээж, аав хоёр салж сарних дээрээ тулж, би эхийгээ даган Сүхбаатар явж, тэгэхэд Баруун-Уртын I арван жилийн уран зохиолын багш байсан эмээ маань яаж гэдгийг нь яг таг санадаггүй ч, яаж ийгээд намайг уншуулж сургасан байлаа. Эцэг эх хоёрын маань салалт хоёр долоо хоног үргэлжилж, тэгэхэд харин цэцэрлэгт ч ороогүй, “ажил албагүй”, үймүүлэхээс өөр хэрэг тусгүй би гэгч эмээтэйгээ жил хагасыг үдээд гэртээ ирэхдээ хэдийнэ уншиж, бичдэг болсон нь тэр. Бас Дарьгангын шилийн сайн эрсийн элдэв түүхийг эгээ үг, өгүүлбэр гээлгүй цээжээр ярина гээч.

Харин Маркесийн Аракатакад үдсэн бага нас эмээгийнх нь шидэт үлгэрүүд, Мянган өдрийн дайны ахмад явсан өвөөгийнх нь элдэв баатарлаг түүхээр сүлэгдсэн байдаг. Үргэлж “Тэгэхэд миний үзсэн цусан овоо ямархуу харагдаж байсныг чи төсөөлөхгүй дээ” хэмээн ижилхэн оршилтой эхэлдэг тэдгээр түүх нь хожим Габогийн (Маркесийн багын хоч) ихэнх зохиолд их, бага ямар нэг байдлаар орсон байдгийг уншигч авхай та мэдэх биз. “Зуун жилийн ганцаардал”-д гардаг гадилын хядлага, Аурелиано Буэндиа аавыгаа даган мөс үзэхээр цыгануудын овоохой руу очсон зураглал зэргийг өвөө нь тэрхүү алдарт зохиол нь бичигдэхээс төдий тэртээд бяцхан ой ухаанд нь зурж өгсөн ажээ.

Гурав дахь удаагаа “Зуун жилийн ганцаардал”-ыг барьж авахад хүүхэд насны минь хамгийн сүүлчийн зун шувтарч байсан. Тэгэхэд би өрөөсөн, харин Макондо хотынхонд нойргүйдэх өвчин тусгаж, Ремедиосыг цагаан даавуу хөлөглөн тэнгэрт аваачсан, тоорын модонд хүлүүлж, жил ганцаардах үйлтэй эцгийнхээ сүнс рүү тоомжиргүйхэн шээж орхидог хурандаа Аурелианог 18 алтан загастай нь булшилсан зүрхтэн, буржгар саарал толгойтой, тамхичин өвгөн бээр Хосе Аркадио Буэндиа туулайн бөөр модонд хүлүүлдэг шиг, эмнэлгийн оронд бат шигдсэн байлаа. Олон Буэндиагийн нэрэнд төөрөхгүй гэж ургийн бичиг хөтлөх цаас бэлдээд, сууж уншиж сураагүйн тул номоо тэвэрч хэвтээд эхлэлээс сүүлийн хуудсыг хаах хүртэл урьд надтай төдийлэн таарч байгаагүй бахдал, баатарлагийг мэдэрснээ, дүр бүр нь гайхалтай цулыг, дайсангүй, эсрэг тал болгон үзэн ядах, үгүй ядаж хүүхдүүдээ цөмийг нь орондоо гүйцээсэн Пилар Тернераг ч зүхэх завдал өгөөгүйд алмайрч хоцорснооо санаж байна. Ертөнцийн эхлэл, төгсгөлөөтэйгээ багтдаг тэр жижигхэн номын дүрүүд хүн хэрхэн амьдрах ёстойн үлгэр шиг л санагдсансан.

Хэн нь ч амьдралд хоргоддоггүй, хэт бардам. Бардмаа бусдад тулгадаггүй. Нэгнээсээ хамааралгүй оршдог, бүгдийнх нь дайсан нь ч, аврал нь ч өөрснөө байдаг. Үхлээ урьдаас мэдэрдэг, ихэнх нь ирэхийг нь хүлээдэг. Ирвэл нь дуугүй оддог. Наминчлал, гэрээслэл... ер нь юу ч үлдээдэггүй бадрангуй  баатардуутай тэр ном харин миний дотор бүхлээрээ үлдсэн юм даа.

“Тэр нэг орой романаа дуусгаад сандлаасаа босон хаалгаа нээтэл өрөөнд цэнхэр муур орж ирлээ. “Энэ ном маань нэлээн хэдэн удаа хэвлэгдэх нь дээ” гэж тэгэхэд бодогдсон юм” гэж тэрбээр дурссаныг нь санаж байна. Хэдийгээр тэр цэнхэр муурны араас гараа нэл цэнхэр будаг болгочихсон хүүхдүүд шаагилдан орж ирсэн боловч зохиогчийн бэлгэшээн бодсон нь талаар болоогүйгээр үл барам дэлхийн 60 гаруй улсад орчуулагдан гарч, олон сая хувь хэвлэгдсний нэг хувь нь надтай гурвантаа таарсан нь энэ юм. Тэрнээс хойш би энэ номыг оюуны хангалга аятай арван нэгэн удаа уншсан. Тоо гүйцээж байгаа юм шиг тэгж олон уулзахад би биш ном намайг татдаад байгааг хожим ухаарсан. “Зуун жилийн ганцаардлыг зуу дахь удаагаа уншаад би үхэх байх” гэж тэнэглэн хөхинө, би бас.

Дээрх арван нэгийн талаас илүүг нь их сургуульд гүйцээсэн байхаас зайлахгүй. Их сургуулийн утга зохиолын ангийнханд зохиолын задаргаа хийх даалгавар байсхийгээд л гарна. Нэг бол дүрийг, нөгөө бол зохиолын байгууламж, эсвэл орчуулга гээд л хэдэн талаас нь мөлжинө. Энэ бүрийд дан ганц “Зуун жилийн ганцаардал”-ыг л ярьдаг байлаа, би. Ингэх тоолон би өөрөө уйдаагүй байхад, ангийнхан маань сонссоор бүр залхчихсан. Хичээл тус бүрийг өөр багш ордог учраас тэд анзаарахгүй. Харин манай ангийнхан бол андахгүй. Манай хүн энэ удаагийн семинарыг өнөөхөөрөө л авч гарах нь гэцгээнэ. Заримдаа миний залийг мэдээгүй багшийн дэргэд жуумалзаад золтой бариад өгчихгүй. Дөрвөн жил “Зуун жилийн ганцаардал”-аа ярьсаар сургуулиа нэг юм төгсөхдөө нэг л мэдэхэд зохиогчтой өөрийгөө ямар нэг байдлаар холбоотой гэдэгт бат итгэчихсэн байлаа.

Колумб явна, Маркесийг холоос ч болтугай харна, завдал таарвал гар барина, “Зуун жилийн ганцаардал”-ыг орчуулагдсан бүх хувилбараар нь цуглуулна, тусдаа гарч зуслангийн газартай болбол тэрийгээ Макондо гэж нэрлэнэ, цэнхэр мууртай болно гэж мөрөөдөөд л дэгэж гарна. Тэгэхэд Маркес амьд байсан. Амьд байсан учраас бидэнд хорвоогийн хаа нэгтээ таарах магадлал зуун хувь бий хэрнээ, ийм зүйл хэзээ ч тохиохгүй нь сэтгэлийн шаналан болно. Өөрийн байр байдлаа түүнийхтэй жишиж үзнэ. Ажлын гараагаа сэтгүүлчээс эхэлснийг нь мэдэх учраас би нэгдүгээр курсээсээ өдөр тутмын сонинд ажиллах болсноороо бахархдаг байлаа. Түүнтэй ижилсэх нэг ч гэсэн юмтай болсон нь сайхан санагдана. Миний насан дээр Габриэль Гарсиа Маркес “Сэптимус” гэх нууц нэрээр “El Heraldo” сонинд өдрийн гурван песоны хөлсөөр элдэв жигтэй хэрэг явдлын тухай булан хөтөлж эхэлсэн байлаа. Удаа ч үгүй кино шүүмж сэлт бичиж эхэлсэн байдаг шүү бас, яг тэр үедээ. Гэвч ялгаатай нь, тэр 26 насандаа “Leaf Storm” хэмээх анхны туужаа, хэвлүүлж амжсан бол надад өөрийн зохиолоо бичсэн эрээн цаасны хэлтэрхий ч байхгүйг мэдээд түүнийг өөртэйгөө жишин бодохоо больсоон. Надад 13 настай охиныг эхнэрээ болгохоор шийдэх зориг, нас биед хүртэл нь хүлээх тэвчээр, өдөр тутмын сонины эрхлэгч хийх чадал, суут бүтээл туурвих авъяас байхгүйтэй эвлэрээд бүр ч урам хугарсан.

Гэвч түүнээс илүү урам хугарсан нь 2014 оны дөрөвдүгээр сарын 17-нд таарсан билээ. Габо бид хоёр хоёул өдрийн цагт бүтээмж муутайгаа мэддэг учраас үүрээр суух дуртай тухайгаа дээр хэлсэн дээ. Тэр л янзаараа юу ч юм хийх зуураа фэйсбүүкийнхээ ньюсфийдийг гөлийж суутал Колумбын зохиолч, Нобелийн шагналт Габриэль Гарсиа Маркес 87 насандаа таалал төгссөн тухай миний дагадаг “Paris Review”, “Newsweek”, “Guardian” сониныхон уралдаад л бичсэнийг харав. Бидний тэг хувийн магадлалтай, зуун хувийн боломжтой уулзалт тохиохгүй, Колумб явах, холоос ч болтугай барааг нь харах хөг өнгөрлөө. Энэ суут хүнтэй нэгэн цаг үед амьдарч байсан шүү гэх бахархал маань ч ганхлаа. Яг үнэндээ өөрөөр би шаналаагүй ээ. Учир нь тэр уншигчдаа өөрийн үхэлд эртнээс бэлдсэн. “Зуун жилийн ганцаардал”-ынхаа дүрүүд шиг тэр ч өөрөө ч үүнд бэлэн байсан.

Бас түүнд энгийн нэг үдэлт ногдохгүйг ч гадарлаж байслаа. Эцэг эх нь нэрээ элбэж өгсөн илбэчин Габо (аав нь Габриэль Элигио Гарсиа, ээж нь Луйза Сантиага Маркес) Аурелиано Буэндиа шиг хүүхэд насыг үдэж, Хосе Аркадио Буэндиа шиг амьдраад, Маурисио Вавилоны оройд эргэлдэгч мянга мянган шар эрвээхий хөлөглөн, сайхан Ремедиосынх шиг төгсгөлөөр зуу биш 87 насандаа ганцаардаж биш дэлхийн уншигчдынхаа халуун сэтгэлээр үдүүлээд одов. Гэм нь надтай л уулзсангүй, хөгшин илбэчин Габо.  

УНШИГЧ (энэ нээрэн юутай эрхэм алдар билээ дээ)

         Урамгүй муухай үгээр өдөж, энэ сэтгүүлийн хуудсыг догдлол дүүрэн нээсэн мөчийг тань эвгүй мухар үгсээр шившиглэх бодол өчүүхэн төдий ч байхгүй шүү гэдгийг энд, зүүнтээ булгилах зүрхэн тушаагаа дарж, тангаргалъя. Та, уншигч та гэвч он цагийн нугачаанд даанч их хувирсан байна шүү.

       Хурууны өндөг дагаж дэрвэх хэвлэлийн хуудас хэчнээн муухай чахардаг болсон гээ. Хуучин, зузаан, зэвэрсэн шар өнгөтэй номын хуудас одоо үзэхэд хэдий болхи боловч хуруудтай хэчнээн эвлэгхэн эвцдэг байсныг, ээ тэр үнэрийг нь, хатсан модны үртэс хааяа таарах нь ч сийхгүй танхайг нь... Одоо гэтэл яав. Уншигч таны л анхаарлыг татах гэсэндээ өнгө будгийг ёстой нэг юүлэх шиг болж, гялгар хуудас, чамин хавтас (тэр чамин нь ч дээ) мэдэхгүй ээ, мэдэхгүй, лав танигдахаа байсан, хуучны сайхан цөм үгүй болсон. Номын дэлгүүр (тэр сайхан диваажин, ариун газар) хямдхан гутлын дэлгүүрээс ялгагдахаа байсан. Уншигч таныг сэрэмж алдах зуур (ямар чөтгөр нь хараачихсан юм бүү мэд) хачин өөрчлөлтүүд сэхээ зайгүй алгадаж, цаасан хэвлэлийн үнэ цэнэ жорлонгийн цааснаас дор болов шүү. Ойлгож байна аа, таныг зэмлэх гээгүй бас. Өөрчлөлтийн салхинд та ч мөн өртсөнийг, өөдгүй муу зэвтэй төмрүүд (технологийн дэвшил гээд байгаа юм шүү бас!) бүхний оройд (бас бүхний халаасанд) гарсныг, юм бүхэн хувьсаж буйг, дэлхий дулаарлаас болж нартай өдрүүдийн тоо зэгсэн нэмэгдсэнийг, шөнө богиноссоныг тэр зуур таны хийх болон сатаарах юмс тоймгүй их, толгойг чинь эргүүлэх урин эдүүд одноос олон болсныг ч мэдэж байна. Тоосго шиг зузаан ном цүнхлээд явах аргагүй болж, таблетан дотор номын сан чигтээ багтаж байгаа нь дэвшил мэт санагдаж байгааг ч ойлгож байна. Та мөн завгүй болсон учраас цаас эргүүлэх сөхөө гарахаа байсны далимаар хөнгөмсөг юмнууд, хоолны жор, тураах зөвлөгөө, амжилтын хөтөч гэсэн модонд гамгүй, байгальд ээлгүй цаасны үрлэг талх шиг борлох боллоо. Тэдгээрийн хавтасны гоё, доторхын хэрэггүйг ээ!

Бүхий л амьдралаа хэдэн техникийн дунд өнгөрүүлэх болсны харгайгаар ном ч гэлтгүй, цаасан хэвлэл, сонин сэтгүүлийн борлуулалт буурч, зарим нь эхнээсээ үүдээ барьж эхлэв. Хэд нь бас урвав (“Newsweek”, “New York Times”-ийн жишээг та сонссон нь лав). Ийм л юм болоод байна. Ёстой нөгөө уйтгартай ч, гунигтай ч цаг үе иржээ дээ, янз нь. Хэрэгцээнд тань зориулсан хэдэн сая цахим хуудас (дээр нь бас Фэйсбүүк, Твиттер) хүнийг залхаан цээрлүүлж, мэдээллийн бохирдол, илүүдэлд оруулж буй нь үнэн боловч хэзээний зэхсэн та шантрахгүйгээр уншсаар л байгаа авч,  муу зүгийг зорьсон галт тэрэг хэдийнэ эрчээ авч, таныг болоод цаасан хэвлэлийн хүүрийг ачаад явж байгаа нь үнэн буюу!

Уншигч та зохиолчоос давсан мэдэлтэй, (хэдийгээр энэ тохирохгүй үг ч) энэ зах зээлийн хамгийн чухаг хүн болсон. Үеийн үед бичээчид уншигчид л зориулж бичсээр ирсэн нь үнэн боловч арай ч ийм ил цагаан байгаагүй юм аа. Одоо гэтэл даргын таалад нийцэхийн төлөөнөө тайчихаас ч буцдаггүй туслах хүүхэн шиг хэвлэн гаргагчид хэчнээн өрөвдөлтэй байртай болсныг хараач! (Дор дурдах баримтууд бүр ч өрөвдөлтэй байх болно). Сүүлийн таван жилийн дотор хүн дунджаар долоо хоногт 3.8 цагийг уншихад зарцуулах болж, дундаас нь хоёр цаг хагас сох дутжээ. Цаасан хэвлэлийн борлуулалт ганцхан жилийн дотор 33 хувиар унав. “Guardian”-ий “Өнгөрсөн жил та ямар нэг ном уншив уу?” гэсэн сорилгод оролцогчдын 44 хувь үгүй гэж үнэнээ хэлсэн байна. Дөрвөн ном уншсан гэж дөнгөж есөн хувь нь хэлжээ. Энэ хэсэг бүр эмгэнэлтэй. Та номыг ямар хэлбэрээр уншиж байна вэ? гэсэн асуултад Их Британид лав цаасан хэвлэл хоёрт орж, таблет өмнүүр нь гишгэсэн байна (Ээ гэгээн Уильям Шекспир, Олдос Хакслийн сүнс өршөө! Цаас имрэхгүйгээр ном унших тухай тэдний зүүдэнд ч орохгүй дээ).

Явсаар номын сангууд суутнуудын оршуулгын газар шиг санагдах боллоо (Энийг бичиглэгч би бээр онлайнаар ном уншина гэдгийг ой гутам явдал хэмээн цээрлэдэг, хэрэв тэгвээс хиймэл хүүхэнтэй хурьцаж буй мэт огтхон ч таашаал авдаггүйгээр үл барам ямар ч сүнсгүй, цаг гарзадсан балай ажил хэмээн түвэгшээдэг хүн учраас ийн бухимдаж байж болох нэг талтай). Хамгийн сүүлд хэзээ тийш зүглэснээ хэн хэн маань санахаа ч байлаа. Цаас имрэхгүйн гай энэ. Цахилгаан төхөөрөмж хэдий амар, авсаархан, мөнгөнд болоод цагт хэмнэлттэйг гайхаад баршгүй боловч энэ бүгд л ОМО-ны сурталчилгаа шиг санагддаг (Жинхэнэ уншигч хүний бол ойг гутаасан дараалал, тодотголууд). Уншигч танд бас их учир байна шүү. Цаг завгүй, толгой гашилгахгүй амар гэж өөрийгөө зөвтгөж байгаад дэмий балай, “хөнгөн” юмсыг оодруулаад, одоо ном гэхнээ сурталчилгааны товхимолоос ялгарахгүй, хүндгүй боллоо (интернэтээр ном унших нь байгальд ээлтэй гэж балайрагсад байна бас).  Угаас төхөөрөмж дамжин ном, хэвлэл уншина гэдэг дэмий ажил боловч энэ нь явсаар хүмүүсийн унших дурыг гутаадаг аж. Энд заавал судалгаа, баримт эш татах хэрэг ч алга. Нүдний чинь өмнө эрээлжлэн урсах мэдээллийн давалгаа ч мөн ийм үр дүнд л хүргэнэ (уншихгүй бол  сэтгэхгүй гэж улиглаад юу хийхэв, уг нь бодууштай л үг тийм ээ?). Цааснаа бичихээ ч байлаа, цаас шагайхаа ч болилоо.

 Эцэст нь гээд хэлчих дүгнэлт сэлт над ер алга аа. Уриа лоозон, тунхаг, мэргэн санаа ч байхгүй. Мэргэн уншигч (уншигч гэж юутай сайхан үг билээ, УНШИГЧ) таньд хэлье гэж санасан хэдэн үг маань л энэ. 

Бас энэ :)

Өрөөлийг жаргааж дуулж явбал, өөрөө жаргадаг сэтгэлийг тань даа

Намдагийн Төмөрхуяг. Түүн рүү хүрэх зам хол бөгөөд анир, тэр өөрөө дотно бөгөөд алс хүн байлаа. Шинэхэн гавъяатаас ярилцлага авах гэж хэдэн өдөр хайгаад, эцэст нь нийслэлээс хоёр зуу гаруй км-ийн зайтай орших Багануурт, сувилалд хэвтэж байгааг дуулаад тийш зорьж яваа нь энэ.

Завгүй хотын шуугиант хэмнэлээс гарахад айсуй хаврын амьсгааг эд эс бүхэндээ шингээсэн тал газар анхны бороонд найган байв аа. Хачин гоё. Байшин барилгын бараа ч үгүй энэ талын тансаг үзэгдэл дундуур жирийсээр сууринд, Н.Төмөрхуягийн байгаа газар очих болно.Түүний урлаг дахь зам ч мөн ийм байсан даа. Гучин хоёр жил дуулсан түүний карьерт хурц өрнөл, эрс өөрчлөлт ер байдаггүй. Яг дуулдаг шиг ээ, яг л энэ зоргоор зөрүүд тал шиг хэнээс ч хамааралгүй, элдвийн донсолгоо багатай, өгсөн ч уруудсан ч өөрийн зөнгөөр байлаа. Одоо ч өөрчлөгдсөн юм үгүй.

Дэргэд түүний багын найз, Д.Жаргалсайхан сууж явна. Тэр надад Н.Төмөрхуягтай хамт Өндөрхаанд өнгөрүүлсэн залуу насныхаа зураглал бүрийг гээлгүй ярьж өгсөн. Цайлган, сайхан сэтгэлтэй хэмээн тодорхойлсон найз нь аавынхаа мэргэжлийг өвлөн жолооч болох хүсэлтэй хүүхэд байсан, Р.Чойномын амьдарч асан байшингийн хаалганы босгыг элтэл, тамхи архинд нь гүйж, галтай шүлгүүдээ бичиж асан өдрүүдийнх нь гэрч болсныг ярина. Тэд мөн зургийн дугуйланд хамт байж. Н.Төмөрхуяг муугүй зураач байсан гэнэ. Дараа нь цэрэгт яваад цоо шинэ хүн болж, тэр хүртэл найзыгаа мундаг дуучин, гарамгай гитарчин гэдгийг мэдээгүй явснаа яг л хүүхэд насандаа эргээд очсон мэт дэврүүн ярих нь ихээ дотно. Дэргэд нь дэрвэж явсан найзынхаа дууг нэг л өдөр радиогоос сонсдог болсноо мөн ярилаа. “Н.Төмөрхуягийн дууг сонсохоор 1980-аад оны боргил өдрүүд санаанд буудаг” гэсэн. Аргагүй, тэгэхэд радиогоор түүний дуу явахгүй өдөр, Н.Төмөрхуяггүй концерт гэж болдоггүй байсан шүү дээ. Гучин жил дуулсан хэрнээ нэг цомог байтугай, клип байдаггүй мөртлөөхүмүүс түүний дууг ардын дуу шиг амандаа хүлхсээр, мөр бадгаас нь нэг ч үг гээлгүй өнөөдөр ч аялаж мэддэг нь ийм учиртай.

Зорьсон газартаа хүрлээ. Соёлын төвийн даруухан барилгын ард талд байрлах “Багануур сувилал”-ын гурван давхарын өрөөнд ороход өнөө алдарт дуучин маань сууж байна. Бүрх малгагүй, гитаргүй ч авга ахынхаа ам, радио хоёроор дууг нь, тухайг нь сонсож өссөн Н.Төмөрхуяг. Харц нь дөлгөөн, ярих нь яг дуулдаг шигээ намуухан тэр хүн биднийг ирэхийг мэдсэнээс зайлахгүй, тэгэхнээ бүр биеэ зэгсэн бэлдэж, гавъяатын тэмдэгээ зүүсэн хүрмээ өмссөн мөртлөө буйдангаасаа ч боссонгүй. Харин оронд нь дориухан инээмсэглэлээр биднийг шагнаад “Шагналаа авсан орой дүү нар намайг энд аваад ирсэн. Уг нь ч хотын дуу чимээ, амьтан хүний садаанаас хол амар л юм, гэхдээ...” гээд өгүүлбэрээ дуусгасангүй. Тэгж байтал утас нь дуугарч Хэнтийгээс дуудлага ирж биднийг хэсэг саатуулав. Онжав нь гэнэ. Ер нь бидний уулзалтын тэн хагас нь ийм ажилд “үрэгдсэн”. Монголын өнцөг булан бүрээс таних танихгүй баахан хүн залгахад тэр түвэгшээхгүй, тухтай гэгч нь хөөрөлдөнө. Удаан хүлээж байж миний ээлж ирлээ. Тэр ч өөрийнх нь имиж болсон бүрх малгайгаа яг л Италийн мафитай кинонд гардаг шиг нэг тийм догь барилаар өмслөө.

“Дуучнаас дуу үлддэг. Түүндээ сэтгэлээ шингээсэн байх аваас дуулсан хүний байх, байхгүйн хамааралгүйгээр аяндаа амьдраад явдаг аж. Миний дуунууд тэгж амьдарчээ. Хүмүүс энд тэнд таарахаараа таниад сүйд болдог юм. Гэвч энэ хэдэн өдрийнх шиг ийм олон хүнээс талархлын үг сонсоогүй уджээ” гээд сэтгэл хөөрсөн байртайгаар ярилаа. Өвөрмонголоос хүртэл хүмүүс утас цохьсон гэнэ. Тэрбээр сүүлийн хэдэн жил олны хэл амнаас хол амьдарснаа гэнэтхэн сүр дуулиантайгаар гарч ирсэн учраас санагалзах хүн бишгүй байгаа нь аргагүй. Шинэ дуу гаргаагүй, гэхдээ ер нь тэрний хэрэггүйгээр дуулсан дуу бүр нь цагийн цаазыг давж, эгшиглэсээр буй ч мань эр тийм ажин түжин байгаагүй ажээ. Дуулсаар л явсан гэнэ. Сувилалын өрөөнийх нь хананд гитар нь байгаагаас харахад энд ч бас дуулж суугаа бололтой дог. Гитар, Н.Төмөрхуяг хоёр бол өнгөрсөн зууны Монголын түүхийн гайхалтай хослолын нэг. “Тэд” анх дунд сургуульд учирчээ. “Дагдандоржийн Ганбаатар” гээд алдалгүй бичээрэй гэж байгаад ийн ярив. “Түүнийг бид есөн хуруу Ганбаа гэж дууддаг юм. Гитар гайхалтай тоглоно. Анх түүнээс л би гитар тоглох урам авч, түүний чадварт өдөөгдөн өөрөө үзээд алдахаар шийдсэн юм. Тэгэхэд арван тавтай байлуу даа. Шинэ гитар 35 төгрөг байсан үе. Би гитар тоглохсон гэж найздаа хэлтэл, “Чи солгой гартай юм чинь яаж чадах юм” гэж байна. Тэгэхээр нь өдөр бүр гэрт нь очиж гитар тоглохыг нь харж, аккордыг нь нүдлээд, орой гэртээ очиж давтаж эхэлсэн. Оролдсоор “Өргөн Сэлэнгэ” дууг алдалгүй тоглодог боллоо. Нэг удаа тэдний зуны амбаарт нь сууж байгаад өнөө сурсан дуугаа гитардаж үзүүлтэл манай Ганбаа ёстой нэг гайхсан даа. Их ч үнэлсэн. Тэгж би урам авч, тэрнээс хойш гитар бид хоёр салаагүй ээ” гэлээ.

Овоо хэдэн дууны аккорд сурч, бас цөөнгүй жижиг концертод оролцдог болжээ. Тэгж байгаад цэрэгт явсан аж. Тэндээс ирэхдээ ёстой дуучны хувьд ч, гитарчны хувьд ч өөрийгөө жинхэнээр нь олсон байсан гэж найз Д.Жаргалсайхан нь бахдан хэлэв. Цэргээс ирээд жоншны уурхайн жолооч болжээ. Аав нь “Нохой” Намдаг гэж зартай сайн жолооч байсан гэж өөрөө дурсав. Ийнхүү аавын мэргэжлийг өвлөн, том тэрэгний кабинд дуулж явтал нэг өдөр аав нь аймгийн чуулгад дуучин авах юм гэнэ, чамайг эрж сурсан хүн бишгүй байна гэж хэлж. Аймгийн Соёлын төвийн н.Дашням, н.Гомбо хоёр нэг нь түүний дуучин болгоно, нөгөө нь хөгжимчнөөр авна гэж хоорондоо үзээд н.Дашням нь дийлжээ. Н.Төмөрхуяг аль алинаар нь гарамгай байсан учраас аргагүй ч үгүй биз. Ийнхүү 1983 оны есдүгээр сард “Хан хэнтий” чуулга гоцлол дуучинтай болж, ХХ зууны Монголын хөгжмийн ертөнцийн нэг том од тодорч эхэллээ.

1987 оны хавар Монголын Радиогийн сурвалжлах баг Хэнтийд ирэхдээ улсад төдийлэн танил биш залуухан Н.Төмөрхуягийн гурван дууг бичиж аваад явсан нь сонин хэрэг байв. Мань эрийн сураг нийслэлд дуулдаж, тухайн үед Монголын Радиогийн хөгжмийн редакцид ажиллаж байсан Ардын уран зохиолч Б.Лхагвасүрэн гуай аминчлан захьсаныг тэр өөрөө ч мэдээгүй байжээ. Тэрхүү гурван дуу гээд байгаа нь “Амьдрал хайр дээр тогтдог”, “Саа мөнгөн хэрлэн”, “Халхын сайхан хүүхнүүд”. Радиогийнхон ч ажлаа амжуулаад буцаж, Н.Төмөрхуяг ч Хэнтийдээ үлдсэн бөгөөд, түүнийг нутагтаа даруухан амьдарч байх зуур нийслэл хот дээрх гурван дууг радиогоор өдөржин сонсон, уярдаг болсон байлаа. Тэгж байтал хот даяар нэг том хурлын зар түглээ. Хувьсгалт залуучуудын эвлэлийн 19-р их хурал болох гээд аймаг бүрээс залуу уран бүтээлчдийг сонгон шалгаруулсаны дотор Н.Төмөрхуяг багтав. “Түүн шиг нүсэр концерт ахиж болоогүй. Тэр сүүлийнх нь байсан байх аа” гэж тэр ярьсан. Улаанбаатарын анхны тайзан дээрээс хийл, ятга, гитарын хоршилд ганц дуу дуулахад нь хүмүүс халуун дотно угтаж, өнөө гайхалтай уянгын дуунуудын эзэн хотод өөрийгөө танилцуулжээ. Сонин нь, одоо бидний уулзаж буй энэ сувилалын чанх хойно байгаа Соёлын төвд тэр тайзнаа хамт гарч, ятга тоглосон бүсгүй ятгын багшаар ажиллаж байгаа гэнэ.

Хэнтийгээс ирсэн залуу нийслэл хотыг байлдан дагуулаад зогсохгүй, бүхэл бүтэн нэгэн арваныг төлөөлөх аялгуу болсон түүх ингэж эхэлсэн юм. Дараа нь тэр “Варете” театрт хэдэн жил ажиллаад, хувь уран бүтээлчийн замдаа орсон. Нэг их удалгүй уг театр ч хувьчлагдсан. Явсаар ерээд оны сүүлээс эхлээд Н.Төмөрхуягийн ч сураг холдсон. Тэрнээс хойших түүхийг дэлгэх хүсэл бидний хэн хэнд маань байсангүй. Бидний хэн хэнд нь маань л дэлгэх албагүй түүхүүд байдгаас ялгаагүй. “Хэрвээ Монгол ардчилсан улс болоогүй бол би яг л Р.Чойном шиг ад үзэгдэх байсан даа” гээд инээж суугаа тэрбээр үзэл бодлоо нуулгүй хатуухан хэлдэг, ардчиллыг дэмждэг, эрх чөлөөний үнэ цэнийг мэддэг хүн. Гэвч түүний хүссэн дэглэм тогтон, манайх ардчилсан улс болсон байтал хоёр жилийн өмнө хүртэл хэн ч түүний алдар гавъяаг үнэлээгүй юм. Монголын домогт дуучдын нэг Н.Төмөрхуяг Соёлын тэргүүний ажилтан цолыг одоогоос ердөө хоёрхон жилийн өмнө авсан гэвэл итгэх хүн олдохгүй. Гэвч үнэн түүх ийм. Хэзээ хойно, хэдхэн өдрийн өмнө тэр Монгол Улсын гавъяат жүжигчин цол авсан нь ч оройтсон бороо билээ. Харин Н.Төмөрхуяг гуай ийм яриаг нэг их ойшоодоггүй. “Ард түмний хайр, хүндлэл надад харамгүй ирсээн. Үүнээс илүү яах билээ, би оройтсон гэж бодохгүй ээ” гэснээ “Харин ижий, аав минь амьд сэрүүн байгаад энэ мэдээг сонссон бол их л баярлах байсан даа” гэж хэлээд өөдөө нэг их сүрхий холын харцаар харсан юм. Тэгтэл Сэлэнгээс дуудлага ирж, бидний яриа ахиад л тасрав. Түүнээс хойш бид цөөн хором ярилцах зуур тэр дунд Н.Төмөрхуяг гуай “Хүн ер нь амьдралаа л дуулдаг юм байна. “Насны намар”-аа хаа сайгүй дуулж, ижийгээ амьд байхад нь “Уулзаж амжаагүй ээжээ бодохоор, уугуул нутаг минь хагсраад байх юм...” гээд байтал нээрэн би ижий бурхан болоход дэргэд нь байж чадаагүй” гэж хэлсэн нь миний дотор хадаж үлджээ.

“Хүн амьдралаа л дуулдаг юм байна” гэдэг энэ мөр ухаарч амьдрах хорвоод амьдрахдаа элтэл бодсон бодлынх нь дээж аж. “Насны намар гадаа ирэхэд нартын жамыг ухаарах юм даа” гэсэн мөр тэр дуунд байдгийн санав. Түүний ярилцаж дуусаад гэртээ ирмэгцээ дуу бүрийг нь дахин дахин сонссон. Тэгэхгүй л бол болохгүй шиг санагдаад. Амьдрал үзсэн хүний амнаас биш зүрхнээс гарах дуу бүр нь зөөлөн, аядуу мөртлөө хүчтэй, бас үнэн байдаг. Тэгээд зүрхний гүнд ухаарал болж үлддэг. “Ухаарч амьдрах хорвоо”-д нь би бүр ч дуртай болсон.

“Өрөөлийг жаргааж дуулж явбал

Өөрөө жаргадаг сэтгэлийг тань даа...” гэсэн мөрийг нь дахин дахин сонсоод “Хүн ер нь амьдралаа л дуулдаг” гэсэн үг нь бүр ч амьтай санагдах болсон. Дуу шигээ амьдарсан түүний үнэн түүх энэ буюу.

Жаргаах дуун

            Босса нова. Бразилийн хөгжмийн эл урсгал өнгөрсөн зууны дундуур бараг бүхэл улсаасаа илүү нэр суу нь түгсэн гэх бөгөөд азаар мөн гайхалтай хөгжмийн зохиолчдоор дутаагүй юм. Босса нова гэхээр Антонио Карлос Жобим хамгийн түрүүнд ойд бууна. Дараа нь яруу найрагч Виниций де Мораэс, хөгжмийн зохиолч Ньютон Мендонсаг дурсах хэрэг гарна. Мөн тэдний дундаас төрсөн “Desfinado”, “Corcovado”, “Garote de Ipanema” зэрэг мөнхийн уран бүтээл, эл урсгалын нэрийн хуудас болсон дуунуудыг жагсаах болно.

            Жобим, Мораэс нар 1956 онд анх уулзсан гэх бөгөөд тэдний найрал дундаас бүтсэн дээрх дуунууд гэвч тухайн үедээ шинэ юм биш байв. Үнэндээ тэд самба-дуу буюу самбаны арай аядуу, найраглаг хувилбарын дуунууд гаргасан нь эхэндээ олны анхаарлыг татаагүй. Тэгтэл хаанаас гараад ирсэн нь үл мэдэгдэм нэг гитарчин залуу тэдгээрт өнгө, хэв маяг нэмээдэхэв. Тэгэхэд 1958 он байсан. Тэр залуугийн найруулсан шинэ жор Бразилийн хил хязгаараас хальж, дэлхийн хөгжмийн ертөнц түүнийг босса нова хэмээн нэрийдсэн юм. Тэр залуу дуучин, гитарчин гэгдээд байгаа нь Жуан Жильберту. Одоо тэр залуу биш, дээрх түүх ч шинэхэн байхаа больсон. Харин босса нова ер хуучирсангүй. Жуаны хоолой чих рүү зүсэлтийн шархгүйгээр нэвтэрдэг нь, түүний хөгжим бие болоод сэтгэл дотор эрээлэлгүй тухладаг нь, хоолой нэг өнгөөр боловч хэмнэлдээ хөтлөгдөн дэгээд байдаг нь, тэгэх болгондоо өөр өөр тайтгарлыг өгдөг нь мөн хэвээр. Жуаны дуу дандаа жаргалтай хүмүүсийн чихнээс уяатай байдаг нь, тэр хэнийг ч зовоодоггүй нь... Босса нова хорвоогийн хамгийн “сайхан сэтгэлтэй” хөгжмийн урсгал гэдгийг батлаад байдаг.

            Босса новагийн сахиусан тэнгэр ч байж мэдэх нэгэн хөвүүн, Жуан Гильберто до Прадо де Оливейра 1931 онд Бразилийн Баия мужийн Жуазейру хэмээх хөдөөгийн бяцхан тосгонд мэндэлжээ. Тэр зургаан ахтай. Хөвгүүд цөм хөгжмийн мэдрэмжтэй хэдий ч хэн нь ч Жуан шиг ухаан алдан дурлаагүй юм. 14 настайд нь аав нь түүнд гитар бэлэглэсэн нь бие эрхтнийх нь нэг хэсгийн үүрэг гүйцэтгэх болж тэрхүү зам бүр шулууджээ. 1940 он ямар л байлаа даа, тосгоны хүүхдэд пянз тоглуулагч битгий хэл радио сонордох боломж ч хомс. Тэр үед Жуан хүнсэнд явах жигтэйхэн дуртай байсан нь дэлгүүртээ ч биш, ердөө тэндхийн орой дээрх цагаан хоолойгоор элдэв янзын дуу явдаг байснаас болсон хэрэг. Америкт ид хит болж байсан Дюк Эллингтоны “Caravan”, Томми Дорсигийн “Song of India”, Чарльз Тренетийн “Menilmontant”-ийг дэлгүүрийн гадаа зогсож сонсохоос өөр газаргүй. Мэдээж бас бразилчуудыг байлдан дагуулсан Геральдо Перейрагийн “Bolinha de Papel”, Геривельто Мартиний “Ave Maria no Morro”-той тэнд учирсан нь лав. Тэгсээр арван найм хүрээд бурхан өөрт нь ядаж радиогийн дуучин болох хувь тавилан зураа байлгүй гэж найдан Сальвадор руу явлаа. Тэр үеийн дуучдад радиогийн амьд бичлэгт орж л нэрд гарахаас өөр зам байгаагүй юм л даа. Уг нь мөрийтэй тоглоомын газрууд зугаандаа хөгжим оруулах дуртай, бас ч гэж чамгүй мөнгө төлдөг байсан ч Жуаныг Сальвадор хүрэхэд тэдгээр газруудын үүдийг хамхиж, дуучид мөрийтэй тоглоомчдын адил хөсөх хаягдаад байв. Тэндээс цөлөгдсөн дуучид цөм радиогийн үүдэнд дугаарлах болсон учраас Жуанд боломж таарсангүй. Харин өөрийгөө бүтэл муутайхан сурталчилж явах үед түүний хоолой, хөгжмийн чадварыг хэн нэгэн гойд үнэлжээ. Тэр хэн нэгэн нь “Garotos da Lua” хамтлагийн гишүүн бөгөөд тэд Рио де Жанейрогийн “Radio Tupi”-д өдөр болгон дуулдаг, хэрэндээ л амжилт олж байж. Мөн үүнтэй давхцаад Антонио Мариа “Radio tupi”-гийн арт директор болов. Барагтай юм сэтгэлд нь хүрдэггүй, хуучны улигт үнэн голоос дургүй, үргэлж цоо шинийг эрж явдаг тэрбээр суудалдаа суумагц “Garotes da Lua”-тай гэрээгээ цуцлах тун дөхсөн ч Жуаны хоолой цоо шинэ өнгө байсны хүчинд хэвээр үлдээж, үүгээр манай Жильберту радиогийн шууд бичлэгт анхлан оролцох болсон юм.

            Шөнөжин ажиллаж, өдөр нь нойр авдаг шар шувуу болсон Жуан хэд гурван төгрөг олоод байсан боловч нийслэлд төвхөнөхөд арай ч хүчрэхгүй байсан бөгөөд дээр нь “Garotes da Lua” түүнийг хамтлагаасаа хөөсөн нь бүр ч том цохилт болов. Урам нь хугарлаа. Долоон жилийн турш олны нүднээс холдсон манай хүн марихуанд донтож амжжээ. Сэгсийсэн урт үстэй, тоос шороо болсон хувцастай хүн Риогийн адармаат шөнүүдийн ард арайхийн гардаг байв. Манай ноорхойг хэн ч ажилд авсангүй. Найз бүсгүй Сильвиа Теллес нь (хожим алдартай босса нова дуучин болсон) өөр нэгэн хөгжимчин дагаад одлоо. Жуан Жильберто гэх нэрнээс нь өөр бараг юу үлдээгүй юм даг уу даа. Оройдоо Жуан Донато, Жонни Альф, Том Жобим, Луйз Бонфа нарын төгөлдөр хуурчдын тоглодог клубуудын гадаа уйгагүй зогсож, завсарлагааны үеийг нь тааруулж тав гурван төгрөг салгана. Ийм ажилтай. Хүү нь, дүү нь ингэж яваа тухай сураг тосгон хүрч гэрийнхэн нь дуучин муучин болох дэмий мөрөөдлөө хаяад жирийн ажилчин бол гэж ятгах тулгахын завсар хэлжээ.

            Гэвч хорвоо дээр сайн хүн мундах биш. Хуучны дуунууд дуулдаг “Quitandinha Serenaders” хамтлагийн ахлагч Луйз Теллес өвөрмөц хоолойтныг Риогийн тэнэмэл гудамжинд илжрэхээс аварч, тоос тортгийг нь гөвөөд төрөлх хот Порто Алегре руугаа дагуулж явав. Цэмбийтэл нь тордож аваад тэндхийн үнэтэй зочид буудлаар дагуулан явж, хоолойг нь болоод өөрийг нь дахин нийгэмшүүлээдэхэв. Түүний ачаар Жуан тэр нойрмог хотын элдэв найрыг барагтай алгасахаа байлаа. “The Clube da Chave” гэх үүрийн 03.00 цаг хүртэл согтуурагчдын хөл тасардаггүй, бас ч гэж дөмөгхөн клубт дуулдаг боллоо. Гитараа барьж гараад л зүсэн зүйлийн хөгжим тоглоно, дуулна. Тэр нэг гайтай өдөр хүртэл буюу голыг нь зогоох ганцхан хогшил, хөөрхий муу гитар нь агсам сонсогчийн гарт үйрэх хүртэл яваад л байлаа. Жуан ч хэд хоног тийш явсангүй. Тэгтэл ёстой кинонд л гардаг шиг юм болж, клубын үйлчлүүлэгчид мөнгө нийлүүлээд мань хүнд шинэ гитар авч өгдөг байгаа! Учир нь тэд Жуаныг үгүйлэх  болтлоо дуунд нь дурлажээ. Жуан ч дурлагсдыг гомдоосонгүй, бүхэл бүтэн долоон сарын турш тэнд нэг ч орой алгасалгүй тоглосон гэдэг. Дараа нь мань харин Диамантина руу, эгчийнх рүүгээ яваад өгөв. Тэдний гэр бэлтгэлийн байр нь болж, хөөрхий эгч нь хөгжимд дуртай нэгэн байсан ч сүүлдээ ой нь гутаж гүйцжээ. Угаалгын болон унтлагийн өрөө, тагт гээд хаа сайгүй өнөөх нь банзаа нүдээд суучихна.

            Гэвч эгчийн үйлийг барах шалтгаан байлаа. Тэнд өдөржин гитар балбахдаа Жуан вибратогүйгээр намуухан дуулахын сацуу хурдан удааны хэмнэлийг удирдаж сураад, түүнийгээ гитартайгаа сүлж, өөрийн темпээ олж авчээ. Дуулахад амнаас илүү хамар чухлыг нээв. Өөрийн чадлаа мэдэрсэн ч яг тухайн үеийн инерцээрээ явбал Риод хүссэн шуурга дэгдээхэд хүч дутаж байгааг тэр мэдэж байлаа. Чухамд түүнд хүрэхийн тулд өөрийгөө байдгаар нь хүчлэж, ноорхой гудамж руу дахин хөтөлж магадгүй бүх зуршилаа гээн, жүржийн шүүснээс исгэлэн юм уухаа больж, гагцхүү өөртөө тамхийг л зөвшөөрчээ. Эгчийн гэрийн амар тайвныг бодож Жуазейро руу аавындаа очив. Бас ч гэж хөгжмийн мэдрэмжтэй аавдаа дуулж үзүүлтэл “Хүү минь, наадах чинь хөгжим биш. Шиншиншннннн л гэсэн юм сонсогдоод байна” гэсэн гэдэг. Үнэндээ тэр үеийн дуунуудтай харьцуулбал түүнийх шувууны дэвэлттэй дүймээр намуухан байсан юм. Тэр л янзаараа мань эр өөрийн анхны дуу “Bim Bom”-оо бичив (Энэ нь дэлхийн хамгийн анхны босса нова дуу хэмээгдэн түүхнээ үлдсэн). Дууны үг нь ийм.

Bim-bom, bim-bim-bom
Bim-bom, bim-bim-bom
Bim-bom
Bim-bom, bim-bim-bom
Bim-bom, bim-bim-bom
Bim-bim
é só isso meu baião
E não tem mais nada não
O meu coração pediu assim
Só
Bim-bom, bim-bim-bom
Bim-bom, bim-bim-bom
Bim-bom

            Энэ олон бим бомын дунд байгаа хэдэн үг нь утгачилбал “Дуу маань ердөө л энэ, илүү юу ч үгүй. Зүрх минь ингэ гэлээ” гэнэ. Үүнээс хойш босса новад “Bim Bom” дууны хэмнэл стандарт болсон юм. Жуан өөртөө сэтгэл хангалуун байлаа. Аав нь харин тэгсэнгүй. Энийг сонсмогц хүүгээ дагуулан сэтгэцийн эмч рүү явсан гэдэг. Сэтгэцийн эмч түүнтэй ярилцаж байх зуур Жуан цонх руу очоод удаан гэгч ширтэн зогссоноо “Хараач, салхи модны навчисыг хэрхэн самнаж байгаа...” гэжээ. Үүнийг сонссон эмч мэдрэл нь муудаж гэдэгт бат итгээд, доогтойхон байртай  “Жуан минь боль доо, моддод ямар юмных нь үс байх билээ” гэсэн гэдэг. Хариуд нь Жуан “Танд тэгвэл байгалийн найрагийн тухай яриад ч хэрэггүйн юм байна” гэж хэлээд аавын ятгалгаар, эмчийн оношоор сэтгэцийн эмнэлэгт долоо хоноод гарчээ.

             1956 он. Жуан Жильберто Риод шуурга дэгдээхдээ бэлэн гэж өөрийгөө үзэв. Тэгэхэд дээрхээс гадна хожим ихээхэн алдаршсан “Ho-Ba-La-La” дуугаа зохиогоод амжсан байлаа. Шинэхэн орчин түүнийг цуутай угтаж авав. Залуу хөгжмийн зохиолч Бороро (Хожим “Curare”, “Da Cor do Pecado” зэрэг классик самба хөгжим бичиж алдаршсан) гитарчин Карлос Лира, Роберто Менескал нар хөгжмийн цоо шинэ урсгал бий болж байгаагаа хараахан мэдээгүй баярын үдэшлэгт уригдаж, шөнөжин цэнгэж, Жуаны дуунд уярч хоносон байдаг. Хуучин танилууд нь түүнтэй эргэн нийллээ. Тэдний дунд хамгийн чухал хожмын зам тэгшрэхэд дэм болсон нэг хүн байсан нь алдарт Том Жобим юм. Мань эр түүнд “Bim Bom”, “Ho-Ba-La-La” хоёрыгоо дуулж үзүүлтэл тэр нь Том Жобимын олж чадаагүй, самбаг аядуу хэмнэлтэй хослуулсан тэр аялгуу мөн байлаа. Сэтгэл нь ихэд хөдөлсөн тэрбээр Виниций Мораэстэй хамтран Жуанд зориулж “Chega de Saudade” хэмээх дуу зохиосон нь босса нова болон манай Жильбертугийн карьерийн салшгүй нэг хэсэг болсон юм. Хоёр жилийн дараа түүнд алтан боломж тохиолоо. 1958 онд Жуан “Chega de Saudade”, “Bim Bom” дуунуудаа албан ёсоор студид бичүүлэв. Энэ түүхэн үйл явдал байсан учраас бүр тодруулъя, 1958 оны долдугаар сарын 10. Дуунууд худалдаанд гарч радиогоор явж эхэллээ. Эхэн үедээ дээрх дуунууд Риод газар аваагүй ч Сао Паулод шуурга дэгдээж, түүний цуурайгаар дахин Риогийнхний чихнээ хүрсэн гэдэг. Тэр шуурганы дараа Бразилийн хөгжмийн ертөнцөд шинэ од мэндэллээ. Жуан Жильберту!

            Шинэ од шаргуу нэгэн байлаа. Гурван жил дараалан босса нова урсгал цаашид цэцэглэх бат хөрс болсон “Chega de Saudade” (1959), “O Amor, o Sorriso e a Flor” (1960), “Joao Gilberto” (1961) цомгуудаа гаргалаа. Гурав дахь цомогтой давхцан АНУ-ын уран бүтээлчид Латин Америкаар жааз аялан тоглолт хийсэн бөгөөд тэнд дунд гитарчин Чарли Бёрд Бразилаар дайрахдаа Жуан, Жобим хоёрыг хөгжимд дурлаж амжжээ. Тэрбээр нутагтаа очоод найз саксафонч Стэн Гетзтэй хамтран Жуаны дуунаас тоглов. Стен бүр солиортлоо дурласан бөгөөд тэд хоёул Жуаны дууг коверлосноо зарах гэж баахан студиэр орсон ч бүгдээс нь татгалзсан хариу сонссон. Учир нь Америкийн жааз хоолойноос илүү бүрээ рүү хошуураад байсан үе. Гэвч дараа жил нь тэдний гаргасан “Jazz Samba” (1962) LP цомог нь итгэмээргүй амжилт олсон. Поп дууны жагсаалтад 70 долоо хоног тасралтгүй бичигдэж, бүр тэргүүлж хүртэл амжсан байгаа юм. Энэхүү оролдлого нь Гетзийг супер од болгож, тэрбээр дөрвөн босса нова цомог гаргаснаас хамгийн амжилттай нь Жуан, Аструд Жильберту (Жуаны экс найз бүсгүй, хожим Гетзтэй гэрлэсэн), Жобим нартай хамтарсан “Getz/Gilberto” (1964) болсон. Энэ цомог алдаршсан бас нэг шалтгаан нь бүх цаг үеийн хамгийн алдартай босса нова дууны нэг “The Girl from Ipanema” багтсанд байв.

            Жуан Америк руу нүүж, 1980 он хүртэл 18 жил тэнд амьдарсан. Энэ зуураа таван ч цомог гаргасан нь цөм шуугиан тарьсан. Ингэхдээ санхүүгийн амжилтаас илүү босса нова бол Гетзийн юм биш, Бразилаас гаралтай хөгжмийн урсгал юм гэдгийг батлахад санаа тавьж байсан гэдэг. Зөвхөн өөрийгөө болоод босса новаг сурталчлах гэлгүй Ари Барросо, Доривал Каямми, Ноэл Роса, Геральдо Перейра зэрэг Бразилын хөгжмийн зохиолчдод жим гаргахад тусалсан. Хэргээ гүйцээгээд, шинэ хөгжмийн урсгалыг дэлхийд данслаад 1980 онд Бразил руугаа буцаж, 1995 он хүртэл дахин таван шинэ цомог гаргажээ. Тэдгээрийг нь Бразил ч, дэлхий ч алга дэлгэн хүлээж авсан. Тэрхүү алга ташилтын чимээ өнөө хэр тасраагүй бөгөөд өдгөө 82 настай Жуан Жильберту маань Бразилдаа хөгжмөө бичсээр байгаа. Түүний нэрийн өмнө бразилчууд олон нэр зүүдгээс дурдвал “Босса новагийн хаан”, “домог”, II Маэстро супремо гээд явна. Гэвч энэ дундаас хамгийн үнэ цэнэтэй босса нова Жуан Жильберту гэх үгс хаа ч салшгүй холбоотой байдаг нь болой.

           Жуан Жильбертугаас хамгийн дуртай хоёр дуугаар ая дууны цэнхэр хадаг өргөе :)