Луугийн атган дахь ЦААСАН ШУВУУ

Хөх хот. Эндхийн тэнгэр эрт хэзээ нэгэн цагт хөхрөн тунарч байсныг, энэ газар тэгэхэд Их Монгол гүрний нэг хэсэг байсныг гэрчилж байг гэсэн шиг уугуул нэрээ ер хөндөлгүй явсаар өнөөдөртэй золгосон Өвөрмонголын өөртөө засах орны нийслэлийн төв талбайг тойрсон өндөр саарал байшингуудын оройгоор тааж үл мэдэх танил биш хан зууд ярайжээ. Тэр дороос юунд ч юм яаран зөрөх хүн урсгалыг сэтлэн, өөд өнгийвөл өнгө өнгийн цаасан шувуу тэнгэр эмжин нисэлдэх нь үзэгдэв. Эдийн засаг нь өндрөөс өндөрт дүүлэн нисэж буй Өвөрмонголын өөртөө засах орны үсрэнгүй хөгжлийг энэ дүр зургаас харж болмоор. Өрсөн хасаа шиг, асар том эвлүүлдэг тоглоом шиг энэ хотод өндөр өндөр барилгууд нь цаасан шувууны нисээд хүрэх газрыг хэмжин, өөр өөрөөсөө өрсөн ургасаар л байна. Гэвч энэ бол Өөртөө засах орон, энэ бол их гүрэн Хятадын нэг хэсэг шүү гэдгийг илтгэх шиг цаасан шувуу бүрийн үзүүр хэн нэгний гарт атгаастай байв. Хэр хүртэл өндөрт нисгэх нь өнөөх “хэн нэгний” л мэдэх хэрэг ажгуу.

Одоогоос яг нэгэн зууны өмнө буюу 1913 онд Богдын Засгийн газар Дундад улсын цэргийг Өвөрмонголоос үлдэн хөөхөөр цэрэг илгээсэн нь нэгэн цусны тасархайг нэгтгэх гэсэн эцсийн томоохон оролдлого байсан. Тэмдэглэлт ой ч биш, тэмцээд бүтсэн ч биш, энэ өдрийн тухай хөндөн яриа дэлгэхийг тэнд миний уулзсан хүмүүсийн хэн нь ч хүсээгүй. 27 настай Тэнэгэр (хожим элдэв асуудал үүсэх вий гэж түүний нэрийг өөрчлөв. Тэнэгэр гэдэг нь эндхийн эрчүүдийн түгээмэл нэрийн нэг) энэ тухай яриа дэлгэхээс бүр ч дургүйлхэнэ. Чухам энэ сэдвээр яриа өдөх гэснээс болж бидний эхний уулзалт хоёр цаг ч бололгүй өндөрлөсөн. Арайхийн дахин уулзахаар ятгаж дөнгөхөд тэр хэд хэдэн дүрэм тогтоох хэрэгтэй гэдгийг надад сануулан зөвлөв. Тэдгээрийн нэг нь өөрийг нь болон бусад угсаа нэгтнийг нь Өвөрмонгол гэж дуудахгүй байх! Албан ёсны бичиг болон босоо монголоор бичсэн албан газрын хаяг сэлтэд Өвөрмонгол гэж бичсэн байх боловч энд тэд өөрсдийгөө монголчууд л гэдэг. Хятадууд мөн тэгж нэрийднэ, гадаадынханд өөрсдийгөө танилцуулахдаа ч монгол хүн л гэнэ. Ер нь биднээс бусад нь тэднийг хил хаяагүй боддог ажээ.

Жишээ нь, “The Economist” сэтгүүлийн энэ сарын 13-ны дугаарт “Mongol miracle” нэртэй нийтлэл гарсан нь чухам энэ бүс нутгийн эдийн засгийн үсрэнгүй хөгжлийн тухай байв. Мөн Германы “Membran media”-гаас гаргадаг улс үндэстнүүдийн дуу хөгж мийг дэлхийд сурталчилсан “Portrait” цуврал цомгийн хавтаснаа нэгэн өвөрмонгол эмэгтэйг “The Magical voice from Mongolia” гэж бичсэн байсныг ч харсан. Өнгөрсөн жил Ордост болсон “Дэлхийн мисс” шалгаруулах 62 дахь удаагийн тэмцээнийг тэд аль болох л монгол уур амьсгалтай болгох гэж хичээсэн нь оролцогчдод монгол үндэсний хувцас өмсгөн зураг авалт хийж, Чингис хааны онгоныг үзүүлэн, морьтой эрчүүд тосон авч, монгол гэрт оруулсан зэргээс харагдаж байлаа. Энэ тэмцээнийг дэлхийн тэрбум гаруй хүн үзсэн гэж www.missworld.com цахим хуудаст тэмдэглэжээ. Тэдний тэн хагас нь биш юм аа гэхэд гуравны нэг нь Ордосыг Хятадын нэг хэсэг биш, Монгол орных гэж бодсон байх тун магадтай. Фэйсбүүкээр дамжуулан танилцсан хэд хэдэн гадаад найз маань тэр үед “Танай орон Дэлхийн мисс тэмцээнийг зохион байгуулна гэдэг том амжилт шүү” гэж эндүүрсэн талархлын үг илгээж байсан нь санаанд буув.Үнэн гэхэд хэцүү, үгүйс гэж яагаад ч болдоггүй зүйл гэж бас бий ажээ. Хил гэх хэцэлсэн хэдэн төмөр сараалжны цаана, наана монгол гэх нэрийг дамжлан оршиж буй хоёр орны хувь заяа ийм нэг ойлгоход бэрх утга тээж хэдийнэ хагас мянганыг үджээ.

“Википедия” цахим нэвтэрхий тольд Өвөрмонголын түүхийн талаар бичихдээ “Монгол үндэстний нутаг анх Хятадын харьяанд байсангүй...” гэх өгүүлбэрээр эхэлдэг. Тэгээд бидний хэдийнэ мэдэх түүхүүдээр баяжин цааш өрнөнө. Харин Тэнэгэрийн хувьд энэ дээр бичсэн бүхэн шинэ соргог байгаа нь илт. Учир нь дунд сургуулийн түүхийн номд нь Монголын тухай ердөө хоёрхон хуудас л байсан гэж тэр дургүйцсэн байдалтай хэлсэн. Тэнд нь Чингис хааны байлдан дагуулалтын талаар хэдэн өгүүлбэр байхаас хэтрэх гүй аж. “Манай Монголын түүх Хятадынхаас ч агуу. Эхнээс нь бүгдийг үнэн мөнөөр нь бичвэл Монголын түүх бүх хуудсыг нь эзлээд, Хятадынх нь харин хоёр хуудас ч хүрэхгүй байх даа. Fuck!” (тэр хятадуудын талаар дурсах болгондоо энэ үгийг хэлж байлаа.) гэлээ. Тэнэгэрийн олж үзээгүй Монголын түүхийн номд бичсэнээр 1634 онд Лигдэн хаан Хөх нуур руу ухарч яваад Ганьсуд өвчнөөр нас эцэслэсний дараахан нь Манжийн Абахай хаан өөрийгөө Монголын хаанаар өргөмжилж, Хөх хотыг эзэлснээр Өвөрмонгол Чин улсын мэдэлд шилжсэн байдаг. Өөрийн мэдэлгүй хоёр хуваагдсан монголчууд тусдаа оршсоор сунайсан урт гурван зуун жилийг үдсэн боловч 1911 оны үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөн үүсэхтэй зэргэцэн Ар, Өвөрмонголчууд эргэж нийлэх тэмцэл хийсэн ч их гүрнүүдийн эсрэг яаж ч чадаагүй. 1915 оны Монгол, Орос, Хятад гурван улсын хооронд байгуулсан Хиагтын гэрээгээр Ар, Өврийг нийлүүлэх төлөвлөгөө үгүйсгэгдэж, тэгсгээд намжсан билээ. Үүнээс гучин жилийн дараа дахин бослого гарч, Өвөр монгол Монголын цэргийн мэдэлд түрхэн зуур тогтнож байсан ч Мао Зэдуны хүчинд дахин автаж, үүнээс хойш том, жижиг тэмцэл гарсан тухай ямар ч мэдээлэл түүхэнд үлдээгүй байна.

Одоо бол манай улсын нутагтай дүйх хэмжээний тал газар, ӨМӨЗО-нд 22.4 сая хүн аж төрж буйн 20 орчим хувь нь буюу дөрвөн сая гаруй нь монгол үндэстэн гэжээ. Монголоор ярьж, Чингис хаан, хөх тэнгэртээ сүсэглэдэг нь өнөө ч хэвээр тэд биднээс хөгж лийн хувьд ч, эдийн засгийн талаар ч хувь илүү болсныг гэрчлэх зүйлс тэнд олон бий. Хамгийн энгийн жишээ гэхэд “McDonalds”, “Starbucks” тэнд манайхаас өмнө бууриа засаж, өндөр барилга, өргөн замууд эрээлжилж, эрдэс баялгийн нөөцөөр дэлхийг гайхашруулж, аварга бүтээн байгуулалт, тал нутгийг нь үзэх гэж жуулчид сая саяараа очих болжээ. Зөвхөн Ордост байх Чингис хааны онгоныг үзэх гэж жилдээ дөрвөн сая жуулчин очдог гэсэн тооцоо ч байх аж. Гэвч Өвөрмонгол гэх боловч хүн амынх нь дийлэнх нь хятадууд болсон учраас эндээ цөөнхийн тоонд орж буй уугуул монгол чууд энэ бүх сайхан мэдээнд нэг их догдолдоггүй. Харин ч эх нутагтаа эзэн сууж, эрх чөлөө гэх хамгийн үнэт баялгийг хүртэж буй бидэнд тэд битүүхэн атаархдаг. Өвөрмонголоос дэлхийд хамгийн их танигдсан дуучин болох Цахар Тугчийн Урнаа гэх бүсгүй 2005 онд Монголд ирэхдээ “Өвөрмонголчуудад нэг л мөрөөдөл байдаг. Тэр нь Ар Монголд очих үзэх юмсан гэж” хэмээн ярилцлага өгсөн байж билээ. Тэр Германы иргэн бол сон хойноо л Монголын хилийн дээсийг алхаж, олон сая өвөр монголчуудын мөрөөдлийн га зар хүрч ирээд ярьсан нь энэ. Ха рин түүнийх шиг боломж хүн бүрт олдохгүй учраас дээрх өгүүлбэрийн утга тэнд өнөө хэр үнэ цэнэтэй хэвээрээ.

Өвөрмонголд очихдоо би зам зуур унших гэж хэд хэдэн ном, баримт, мэдээлэл зэхэж явсны дотор МУИС-ийн Утга зохиолын ажилтны төгсөх ангийн оюутан Б.Ариунтуяагийн “Зүрхэндээ хилгүй ах дүүсийн нутгаар” нийтлэл байсан юм. Оюутан солилцоогоор тэдний ангийнхан өнгөрсөн жил Хөх хотод очиж, Өвөр монголын их сургуулийн дотуур байранд сар шахам амьдарч, хичээллэсэн аж. Тэр нийтлэлдээ “Газрын зураг дээр бидэнд хил зурж өгсөн ч, бид зүрх сэтгэлдээ хилгүй элэг нэгтэй монголчууд. Яг энэ үгийг хэлэхдээ тэр охины хоо лой зангирч сонсогдсон. Магад гүй тэр охины хоолой биш, миний зүрх зангирч байсан болохоор энэ үг нулимстай сонсогдсон байх. Энэ л үгнээс гуниг, хэн нэгнийг хэтэрхий их санасан бэтгэрэл, бас хүү гомдол мэдрэгдэж байлаа. Яагаад ч юм тэр хүмүү сийн өмнө ямар нэгэн буруу зүйл хийчихсэн юм шиг гэмшиж, газрын зураг дээрх хи лээр тусгаарлагдан амьдарч бай гаадаа анх удаа харамсах сэтгэл төрсөн юм...” гэж бичсэн байсан нь сэтгэл сэнсрүүлж ор хиод, тэр шөнөдөө би ун таж чадсангүй. Тэнэгэрийн зөв лөснөөр “Хаяа” (Haya band) гэх нэртэй Өвөрмонголын этник хамтлагийн дууг сонсож хэв тэв. Тэдний дуунд нь, 

Холын ах дүү нар маань хүрээд ирвэл

Хонон өнжин найрлаад сууна даа...гэсэн мөр байх...

Үргэлжлэл бий